TÜRK HALK ŞİİRİ

Bozlak, divan, zeybek ve horon türkülerin ezgileri açısından gruplandırılması sonucu elde edilmiş türlerdir. Kavuştak ise türküde bentler dışında kalan kısımlara verilen isimdir.

Anonim Halk şiirindeki ağıt, eski Türklerin yuğ törenlerinde söyledikleri saguların yerini almıştır.

Askerlik ve savaş ağıtları, Sevdalıların kavuşamaması üzerine ağıtlar ve Boşanma üzerine yakılan ağıtlar sosyal olaylar üzerine yakılan ağıtlardır. Sular için yakılan ağıtlar da belde, mekân ve tabiat parçaları için yakılan ağıt tasnifine yer verilmiştir.

Topluluk önünde hikâyeler anlatan ve taklitler yapan geleneksel anlatıcıların söylediği, seyirlik oyunlar ve halk sporlarına bağlı tekerleme türü meddah tekerlemelerdir.

Annenin çocuğunu uyutmak veya teskin etmek amacıyla söylediği şiir anlamına gelen, Anonim halk şiiri kapsamında değerlendirilen nazım türü ninnidir.

Şükrü Elçin’in verilen cümlede tanımladığı edebi tür bilmecedir.

Anadolu dışındaki Türk topluluklarında da mani karşılığı olarak çeşitli kelimeler ve kelime birlikleri kullanılmaktadır. Ahıska’da “mahnı”, “Azerbaycan’da “bayatı”, “mani”, “meni”, “mahnı”, “mahna”; Kerkük’te “meni “ve “me’ni”, Pirizren Türklerinde “martifal”, Gagavuz Türklerinde “şın”, “çın” ve mâni”; Kıbrıs Türklerinde “mâni”, Irak Türklerinde “me’ni”, “hoyrat”, “horyat”, “koryat”, “koyrat”; Kırım Türklerinde “mane”,”cır”, “yır”, “çıng”, “çinik/çinig”; Kumuk Türklerinde “sarım”, “Nogay Türklerinde “şın” ve “çın”, Kırgızistan’da “tört sap”, “aytipa”, “öleng”, “kayım ülenek”, “aytış”; Kazakistan’da “ölen”, aytıspa”, “aytipa”, “gayım ölen”, “kayım ülenek”; Özbekistan’da “törtlik”, “aşula”, “koşuk”; Uygur Türklerinde “yörtlik”, Türkmenistan’da “rubayı”, “rubağı”, “moncugattı” ve “lele”; Kazan Türklerinde “şiğir töri”, Başkurt Türklerinde “şiğir törö” gibi sözler, mani türündeki şiirler için kullanılır.

Halk kültüründe yer alan manilerin pek çoğu bu mani tipiyle söylenmiştir. Yedi heceli, birinci, ikinci ve dördüncü mısraları kendi arasında kafiyeli, dört mısralık manilere düz veya tam mani denir.

Türkülere yapısal olarak bakıldığında karşımıza iki yapı çıkar. Türküler, “bent / ana metin” ve “kavuştak / bağlantı” kısımlarından oluşur. Kavuştak: Türküde tekrarlanan kısımlara denir.

Bozlak: Orta ve Doğu Anadolu’da yaygın bir uzun hava çeşididir. Ölüm kavramıyla diğer kelimeler gibi bağlantısı yoktur.

Tekerleme, muhteva özelliklerinden daha çok şekil özellikleriyle öne çıkan, abartılı bir anlatım üslubuna sahip, insanları eğlendirme, dil gelişimlerini sağlama ve bazı halk edebiyatı türlerinde anlatıya giriş yapma gibi işlevleri yerine getiren mensur, manzum veya yarı manzum halk edebiyatı ürünleri.

Halk şiirinde nazım türlerinin tayin edilmesinde önemli bir yeri olan ezgi, ninnide de kullanılır. Ninni söyleyenler, mutlaka ezgili bir söyleyiş tercih ederler. Çünkü ninnilerde devreye müziğin rahatlatıcı ve gevşetici etkisi girer. Huzur verici bir ezgi ve ses tonu çocuğun daha çabuk ve güven içinde uyumasını sağlar. Kısacası ninniler, ezgili şiirlerdir. Ancak bilinmesi gereken asıl husus, ninnilerin özel ezgilerinin olmamasıdır. Varsağıda ve semaide olduğu gibi sadece ninnilerde kullanılan bir ezgiden bahsedemeyiz. Ancak Şükrü Elçin’in ifade ettiği “tizden pese doğru söylenen bir ezgi”den bahsedebiliriz.

Genellikle mani ve koşma nazım şekillerinde, uzun ve kırık hava ezgileriyle söylenen ağıtlarda, ölenin geride bıraktığı boşluk, birlikte yaşanan günlerin hatıraları, dostluk, iyilik, cesaret, düşmanlık ve merhamet gibi konular dile getirilir. Ağıtlar, ölenin ruhunu onu överek rahatlatmak ve geride kalanları teskin etmek için söylenmiş lirik şiirlerdir.

Çocuk oyunları tekerlemeleri 1. Ebe seçimi ve ebe çıkarma tekerlemeleri (sayışmacalar) 2. Oyuna eşlik eden tekerlemeler 3. Yanıltmacalar ve şaşırtmacalar 4. Yergi, övgü, kızdırma ve alay tekerlemeleri 5. Oyun daveti veya dağılma sırasında söylenen tekerlemeler 6. Oyuncak yapımı sırasında söylenen tekerlemeler.

Dilek ve temenni mahiyetinde ninnileri şunlardır;
Çocuk sahibi olma dileğiyle ilgili ninniler
Dua mahiyetinde ninniler
Beddua mahiyetinde ninniler
ç. Ağlamama ve uslanma dileğiyle ilgili ninniler d. Uyuma, büyüme ve yürüme dileğiyle ilgili ninniler
Yiyecek ve içecek dileğiyle ilgili ninniler
Giyim, ziynet, eşya ve oyuncak dileğiyle ilgili ninniler
Evlenme ve gelin olma dileğiyle ilgili ninniler h. İş ve hizmet bekleme dileğiyle ilgili ninniler
ı. Tahsil, meslek ve makam sahibi olma dileğiyle ilgili ninniler
Mal, mülk ve zenginlik dileğiyle ilgili ninnilerdir. Umacı, dede, derviş vs. ile ilgili tehdidi ninniler ise tehdit ve korkutma mahiyetinde ninniler arasında yer alır.

Manzum bilmeceler, hece ölçüsüyle ve 2, 3, 4, 5, 6, veya daha fazla mısradan meydana getirilir.

Mani tarzındaki şiirlere Aydın’da “mana”, Artvin ve Denizli’de “mâna”, “deyiş”,

“deyişleme”; şanlıurfa’da “meani” (kadınların söylediği maniler) ve “hoyrat” (erkeklerin söylediği maniler), Kars’ta “meni”, Erzincan’da “şcek”, Doğu Karadeniz’de “karşı-beri” denir. Ayrıca Doğu Anadolu’da türkülerin bentleri arasında “pişrevî” denilen manilerin okunduğunu biliyoruz. Anadolu dışındaki Türk topluluklarında da mani karşılığı olarak çeşitli kelimeler ve kelime birlikleri kullanılmaktadır. Ahıska’da “mahnı”, “Azerbaycan’da “bayatı”, “mani”, “meni”, “mahnı”, “mahna”; Kerkük’te “meni “ve “me’ni”, Pirizren Türklerinde “martifal”, Gagavuz Türklerinde “şın”, “çın” ve mâni”; Kıbrıs Türklerinde “mâni”, Irak Türklerinde “me’ni”, “hoyrat”, “horyat”, “koryat”, “koyrat”; Kırım Türklerinde “mane”,”cır”, “yır”, “çıng”, “çinik/çinig”; Kumuk Türklerinde “sarım”, “Nogay Türklerinde “şın” ve “çın”, Kırgızistan’da “tört sap”, “aytipa”, “öleng”, “kayım ülenek”, “aytış”; Kazakistan’da “ölen”, aytıspa”, “aytipa”, “gayım ölen”, “kayım ülenek”; Özbekistan’da “törtlik”, “aşula”, “koşuk”; Uygur Türklerinde “yörtlik”, Türkmenistan’da “rubayı”, “rubağı”, “moncugattı” ve “lele”; Kazan Türklerinde “şiğir töri”, Başkurt Türklerinde “şiğir törö” gibi sözler, mani türündeki şiirler için kullanılır.

Manide kafiye düzeni üçüncü mısranın serbest olduğu diğer mısraların ise aynı olduğu düzendedir. doğru kafiye düzeni, aaba şeklindedir.

Maniler yapıları, konuları ve kullanım alanlarına göre sınıflandırılmaktadır. Dört veya beş mısradan oluflan cinaslı manilerin ilk dizesinde cinas yapmak için
kullanılan bir hazırlık sözü yer alır. Bu yapı, manide “ayak” görevini üstlenir. Bu
ayak, diğer mısralarda bir veya birden fazla anlamda kullanılır. Sorudaki "almadan" kelimesi hem "almak" fiili hem de "elma" meyvesi yerine kullanılarak cinas yapılmıştır.

Türk halk şiirinde ezgi ile söylenen her türlü şiire türkü denir. Türküler, toplumsal
ve kişisel konularla ilgilidir. Deprem, ölüm, kahramanlık, sevgi, ayrılık gibi
sebepler türkülerin oluşumuna zemin hazırlar. Halkın olaylar karşısındaki tepkileri, acıları, nefretleri veya sevinçleri türkülere yansır. Türküler, anonim şiirlerdir.