TÜRK İSLAM EDEBİYATI

Mevlânâ’nın menkabevî hayatını anlatan en önemli eser, Ahmed Eflâkî’nin yazdığı Menâkıbü’l-Ârifîn’dir.

Tarîkat, ma’rifete ulaşmak için tutulan, bir takım kuralları ve esasları (usûl-erkân) bulunan yol demektir.

Bununla birlikte Türk sûfîliğinin en önemli temsilcisi Hoca
Ahmed Yesevî (ö. 1167)’dir.

Türk halkına tasavvufî ilkeleri öğretmek amacıyla
Garibnâme’yi kaleme alan Âşık Paşa (1272-1333), doğrudan doğruya tasavvufu konu edinen Fakrnâme ve Vasf-ı Hâl isimli mesnevîleri de telif etmiştir.

Bu yüzyılın sonlarında, şiirlerinde ele aldığı konular şeriata aykırı bulunan ve bu yüzden idam edilen Nesîmî (ö. 1404) ile birlikte, tasavvuf düşüncesi içerisinde bâtinî tevil
ve tefsirleriyle başlı başına bir ekol olan Hurûfîlik de Türk edebî hayatına dâhil olmuştur

Tasavvufî halk edebiyatı, Yesevî’nin hikmet geleneğiyle gelişen edebiyattır. Bu edebiyat, hece vezniyle, mâni ve koşma gibi nazım şekilleriyle oluşur ve hikmetten başka, ilâhî,
nefes, nutuk, devriye, şathiye, destûr, medednâme ve düvaz imam gibi türleri içerir.

Tasavvufî düşünceyi öğretmeyi amaçlayan eserler, uyarıcı, telkin edici, yolun usul ve
erkânını öğretici eserlerdir. Bunlar başta tasavvufî mesneviler olmak üzere, tezkiretü’levliya, menakıbnâme, evliyânâme velâyetnâme ve mansûrnâme gibi tekke geleneğini
ve tarihini aktaran manzum ve mensur eserler; nasihatnâme, sohbetnâme, ibretnâme,
faziletnâme, tenbihnâme, minbernâme ve vasiyetnâme gibi yolun esaslarını telkin eden
eserler; telkinnâme, erkannâme, tâcnâme ve tarikatnâme gibi edeb ve erkânını gösteren
eserlerdir.

Hikmet, öncelikle Ahmed Yesevî’nin manzumelerine verilen isimdir

İlâhî, kelime olarak, ilâha ait, tanrısal demektir. Türk-İslâm edebiyatının bir kavramı olarak ilâhî, Allah aşkıyla dile getirilmiş her türlü şiire denir. Diğer bir ifadeyle, ilâhî; sûfi
şairlerin Allah aşkıyla söylediği dinî ve ahlâkî manzumelerdir.

Âyin: Genel olarak dinî tören anlamına gelen âyin, Mevlevi tekkelerinde zikir ve
semâ sırasında okunmak üzere çeşitli makamlarda bestelenen şiirlerdir.

Nefes: Alevî-Bektaşî ve Melâmî şairlerin vahdet telkin eden ilâhîlerine verilen
addır.

Bu ilmin yegâne gayesi, sâlik, derviş, tâlib, mürid ve cân gibi isimlerle anılan sûfiyi ma‘rifet kavramıyla ifade edilen bir bilgiye ulaştırmaktır.

“Marifet. Bilgi, tecrübî ve amelî bilgi, tanımak, âşinâlık. (Tas.)"

İlk sûfî adıyla anılan Kûfeli Ebû Hâşim (ö. 150/768)dir

Adem, yokluk, hiçlik demektir. Adem, müstakil olarak mevcut değildir; zarûrî olarak Vücûd-ı Mutlak’ta dahildir

Daha sonraki dönemlerde eserlerini Farsça yazan Mevlanâ, Abdurrahman Câmî ve Kâsimü’lEnvâr gibi büyük şairler yetişmiştir.

Baba ve Ataların ilk temsilcileri, Korkut Ata ve Çoban Ata isimleriyle tanınan sûfîlerdir.

Hoca Ahmed Yesevî, Mansur Ata, Sa’id Ata, Süleyman Hakim Ata ve Lokman Parende gibi hâlifelerini ve yüzlerce öğrencisini muhtelif bölgelere göndermiş, hikmet adıyla anılan tasavvufî şiirleriyle Türk illerini aydınlatmıştır.

Daha çok halk kitleleri arasında etkili olan Hacı Bektaş-ı Velî ( ö.1210)’nin Arapça olan Makâlât isimli eseri, manzum ve mensur olarak Türkçeye çevrilmiştir.

Türk halkına tasavvufî ilkeleri öğretmek amacıyla Garibnâme’yi kaleme alan Âşık Paşa'dır

Kaygusuz Abdal olarak da tanınan Alaiyeli Alaaddin Gaybî (ö. 1444)'dir.