TÜRK SOSYOLOGLARI - Deneme Sınavı - 20

İbrahim Yasa, Türkiye’de toplumsal yapı ve değişme alanında önemli çalışmaları
gerçekleştirmiş modern Türk sosyolojisinin oluşumuna katkılarda bulunmuş bir
sosyologdur. Eserlerini iki ana başlıkta toplamak mümkündür: Toplumsal yapı ve
değişme ve aile yapısı

Köyün doğal çevresi ile ilişkileri konusunda Yasa, köyde köy enstitüsünün yapımı ile birlikte çevresel değişimlerin olduğunu bildirmektedir. Yasa’nın tespitlerine göre, köyün sosyo-ekonomik yapısına en fazla etki eden tren yolunun köyden
geçmesi ile köyün dış temasının artmasıdır (1955: 48). Köye iletişim araçlarının
girmesi de bu ulaşım aracı sayesinde olmuştur. Bu şekilde köylünün zaman ve
mesafe kavramları artık değişmiştir. Zamanı daha fazla planlamak durumunda
kalmaktadırlar.

Türkiye’nin temel sorunlarının altında hızlı nüfus artışı vardır. Nüfusun genel
ve etnik yapısı nüfusu incelerken üzerinde durulması gereken konulardır. Bir toplumun yapısını belirleyen aynı zamanda kültürel ögelerdir. Buna göre ilkel toplumlarda yerel değerler çağdaş toplumlarda evrensel değerler kültürü belirlemektedir.Evrensel olarak herhangi bir toplumu belirleyen evrensel kültür unsurları 
şunlardır: Aile ve akrabalık, dil, tarih ve gelenekler, din, eğitim ve siyasal örgüt.
İlkel toplumlarda toplumsal yapıyı belirleyen unsur aile ve akrabalıktır. Kültürün
sürekliliğini ise dil sağlamaktadır

Yasa, Türk toplumunda görülen aile yapısına ilişkin türleri dörde ayırmaktadır: göçebe ailesi, köy ailesi, kent-kasaba ailesi, gecekondu ailesi ve taygeldi ailesi.
Bunların içinde Yasa’nın aile çalışmalarında yer verdiği orijinal aile türü taygeldi
ailesidir. Bu aile; karşı cinsten çocukların olan dul insanların evlenmesi ile oluşmaktadır. Karşı cinsten çocuklara “tay” adı verilmektedir. Bu genç çocuklardan
tarımsal üretim alanında yararlanılması onlara bu ismin verilmesinin nedenidir.
Dul bireyler evlenmeden karşı cinsten genç çocuklarını evlendirirler. Böylece bu
çocukların birbirlerini konumlandırma
sorunlarının ötesine geçmek amaçlanmaktadır (1970: 110).

Behice Boran, burslu olarak gittiği Michigan Üniversitesi’nde yaptığı doktora tezi
mesleki hareketlilik ile ilgilidir. Boran, Alba Edwards’ın ‘sosyo-ekonomik statü
grupları’ nı temel referans alarak, ABD’de 1910-1930 arası ücretli mesleklerde çalışan nüfusun, her bir on yılda, meslekler arasındaki akışkanlığını tespit etmeye
çalışmıştır. Boran, meslek gruplarını sosyal tabakalar olarak ele alıp, bu toplumdaki tabakalar arası geçişliliğin nasıl olduğunu istatistiki veri ve grafikler ile ortaya koymuştur. Boran, tezinde meslek gruplarının yaş kompozisyonunu karşılaştırarak, mesleki hareketliliği ölçmeye teşebbüs ettiğini, beyan etmektedir.

Behice Boran'ın temel sosyolojik eseri ‘Toplumsal Yapı Araştırmaları’dır. Bu çalışmayı irdelemek onun sosyolojisini anlamaktır. Boran bu kitabında yer alan çalışmasını, öğrencisi Fatma Taşkıngöl Başaran ile birlikte, 1941-1942 yılları arasında, Manisa’ya bağlı sekiz ova köyü (Adiloba, Tepecik, Sarıçam, Kepenekli, Yılmaz, Saruhanlı, Hacı Rahmanlı, Paşa) ve beş dağ köyü (Siyetli, Kuruköy, Dazyurt, Yayla, Kışla) üzerine yapmıştır.

Behice Boran'a göre, sosyal yapı, kurumların birbiriyle az çok bütünleşerek oluşturduğu toplumsal düzendir. Sosyal değişme sürecinde kurumlar çözülme ve yeniden birleşme yaşarlar. Bu süreçte toplumsal bütünleşme gevşer ve gerginlikler ortaya çıkar.

Boran öncelikle ele aldığı iki köy tipinin ekolojisini verir. Buna göre ova köyleri (açık köy tipi) şehir ile yakındır. Ulaşım ve haberleşme vasıtalarına sahiptir. Oysa dağ köyleri (kapalı köy tipi) şehre uzak ve ulaşım ve haberleşme vasıtalarından görece mahrumdur. Ova köyleri piyasaya dönük üretim yapan açık köylerdir. Dağ köyleri ise, geçimlik üretim yapan kapalı köylerdir. Bir de kapalı halden açık hale doğru evrilen orta tip köyler vardır. Köyler tarihsel süreçte feodalitenin baskısından, dağ köyleri daha az olmak üzere, kurtulmuşlardır. Boran, köylerin feodalitenin baskısında kurtulma sürecini I. Dünya savaşı ile, ve yeni düzenin kurulmasını yine bir siyasi olay olan Cumhuriyet ile başlatır.

Boran’ın en önemli sosyolojik çalışması irdelendiğinde  görülmüştür ki,
Boran’ın ontolojik yaklaşımı genel olarak holistiktir. Ancak bu holistik yaklaşımın içinde tek boyutlu değildir. Sosyal olgu ve kurumları analiz ederken marksist ve işlevselci sosyoloji kuramlarını birlikte kullanmaktadır. Toplumsal kurumları işlevselci olarak ele alırken aynı zamanda bu kurumların eşit önemde
olmadığını ve toplum-doğa ilişkilerinden doğan kurumların daha belirleyici olduğunu söyleyebilmektedir. Topluluğun mekandaki dağılımından yola çıkarak sosyal yapı analizi yaparken ise yapısalcıdır. Topluluk içindeiktidar için rekabet e den grupların varlığını ifade etmesi, onun toplum anlayışının uyumcu değil  atışmacı olduğunu göstermektedir. Sosyolojiyi bilim olarak pozitivist bir tutumla
ele almaktadır. Pozitif sosyolojinin bilim anlayışı olan doğa bilim benzeri bir sosyolojiyi ön görür.

Boran’ın sanatı ve edebiyatı ele alışı, Marksist sosyoloji itibariyledir. Fakat öncelikle sanat eserini ve sanatçıyı toplumsal bir ürün ve birey olarak ele almaktadır.
Onun edebiyat sosyolojisinde en çok bilinen yazısı, Halide Edib’in romanlarını
tahlil ettiği makalesidir (1941b). Boran, Halide Edib’in romanlarında çizdiği güçlü kadın karakterlerine hayran olduğunu ve ilk okuduğu sıralarda oldukça etkilendiğini belirtir. Şimdilerde ise onun Sinekli Bakkal ve Tatarcık romanlarını okuduğunda, kadın karakterlerinin aynı ancak farklı sosyal çevrelere ait olduğunu, söyler. Rabia ve Lale karakterleri genel güzellik ölçülerine uymayan ancak güçlü kadın karakterleridir.

Yasa’nın tespitlerine göre, köyün sosyo-ekonomik yapısına en fazla etki eden tren yolunun köyden geçmesi ile köyün dış temasının artmasıdır (1955: 48). Köye iletişim araçlarının girmesi de bu ulaşım aracı sayesinde olmuştur. Köy enstitüsünün inşası ile yeni iş kolları açılmıştır. Hasanoğlan’ın temel geçim türü tarım ve hayvancılıktır. Ancak köye tren yolunun gelmesi ve enstitü ile yeni geçim yolları da eklenmiştir. Köy topluluğu içinde müteahhit ve memur kesimi oluşmuştur.
Birinci Dünya Savaşı sırasında açılan tren yolunun etkisi ile köy yavaş yavaş kapalı köyden açık köy durumuna geçmiştir.
Hasanoğlan köyünün tarımsal üretimi konusunda Yasa’nın bulguları şöyledir;
köyde arazi boldur ancak köyde kiralama ve ortakçılık usülü ile tarımsal üretim
yapılmaktadır. Köyde tarımsal üretim araçları oldukça ilkeldir. Topraksız köylüler
köye sonradan yerleşenlerdir. Yeni iş imkânlarının açılması tarımsal üretimi olumsuz etkilemiştir. Öyle ki, 1944 yılında köylü yiyeceklerini dışardan edinmek zorunda kalmıştır. Köylünün hayat standardı oldukça düşüktür; bu yüzden sosyal tabakalaşma pramidinde en üst ile en alt grup arasında önemli farklılaşma yoktur.

Yasa, 1968 yılında Hasanoğlan çalışmasını tekrarlamıştır. Yasa ilk araştırmadan 25 yıl sonra Hasanoğlan’daki toplumsal değişmeleri gene nicel verilere dayalı
olarak tespit etmiştir. İlk göze çarpan konut kooperatiflerine ait binalardır. Köyün nüfusu artmış ve bir kasaba topluluğu haline gelmiştir. Aile başkanlarının Ankara gidişgeliş sıklıkları artmıştır. Şehre yerleşen ailelerin sayısı artmıştır. Evlenme adetleri ortadan kalkmamıştır. Akraba evliliği azalmıştır. Köyde çiftçi olanların sayısı düşmüş memur ve işçi olanların sayısı artmıştır. Sağlık- temizlik alışkanlıkları modernleşmiştir. Köyde boş inanç alışkanlıkları devam etmektedir. Kadınların dinsel eğilimleri erkeklere oranla daha katıdır.

İbrahim Yasa’nın diğer bir köy monografisi Sindel Köyü çalışmasıdır (1969). Sindel Köyü bir Batı Anadolu köyüdür. Sindel, Yörük göçebe halkın yerleştirilmesi ile oluşmuş bir köydür. Yasa, göçebe aşiretten yerleşik hayata geçme sürecinde yaşanan toplumsal değişmeleri tespit etmek üzere araştırmasını gerçekleştirmiştir.

İbrahim Yasa, Türk toplumunda görülen aile yapısına ilişkin türleri dörde ayırmaktadır: göçebe ailesi, köy ailesi, kent-kasaba ailesi, gecekondu ailesi ve taygeldi ailesi.
Bunların içinde Yasa’nın aile çalışmalarında yer verdiği orijinal aile türü taygeldi
ailesidir. Bu aile; karşı cinsten çocukların olan dul insanların evlenmesi ile oluşmaktadır. Karşı cinsten çocuklara “tay” adı verilmektedir. Bu genç çocuklardan tarımsal üretim alanında yararlanılması onlara bu ismin verilmesinin nedenidir. Dul bireyler evlenmeden karşı cinsten genç çocuklarını evlendirirler. Böylece bu çocukların birbirlerini konumlandırma sorunlarının ötesine geçmek amaçlanmaktadır.

Mübeccel Kıray kendinden önce başlatılan yeni sosyoloji anlayışını geliştirmiştir. Çalışmasını hocası Behice Boran'ın yeni sosyoloji anlayışı yaklaşımına dayandırmıştır?

Şehirlerin sanayileşme hızının tarımın modernleşmesinden yavaş oluşu sahte şehirleşmeye neden olur.

Gecekonduların oluşması diğer olguların nihai sonucudur.

Gecekondulaşma toplumsal değişimin ara formlarından birisidir.

Kıray, az gelişmiş bir ülkenin metropolitenleşme sürecinde sanayinin desantrilize olmasının yarattığı yeni kentsel yapıdaki terleşim örüntülerinin Avrupa ve Amerika'da 1960'lı yıllarda olduğundan farklı olarak "saçaklanma" biçiminde olduğunu öne sürmektedir.

"Tampon mekanizma" kavramı ilk defa Kıray'ın Ereğli çalışmasında kullanılmıştır.