TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

Fiillere eklenerek cümlenin unsurlarını etkileyen ekler, genellikle çatı ekleri diye isimlendirilir. Bir fiil kök/gövdesine kural gereği bütün çatı ekleri gelebilir. Fakat bunların fiil kök veya gövdesine eklenişinde belli bir sıra vardır. Bu sıralanış giyiniştirilmek örneğinde görüldüğü gibi basitçe şöyledir:

giy-in-iş-tir-il

kök+dönüşlülük eki + işteşlik eki + ettirgenlik eki +edilgenlik eki

Dönüşlülük eki farklı anlamsal değerlere sahiptir. Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar. Aşağıdaki örneklerde fiilin gösterdiği hareket, öznelerin üzerinde gerçekleşmiştir.

Kadıncağız dövündü.
Adam yıkandı / giyindi / tarandı / kurulandı.

Bazen öznenin üzerindeki etki doğrudan olmayabilir.

Zeynep bir elbise dikinmiş.
Bavulu yüklendim.
Amcam madalyasını takınmalı.

Fiile eklenen işteşlik eki de işteşlik zamiri gibi farklı seviyelerde işteşlik ifadesi taşır. Bunlardan en belirgin olanı karşılıklı yapılmadır. Bu tür kullanımlarda her katılımcı birbirini karşılıklı olarak doğrudan etkiler ve bunlar, en kuvvetli işteşlik ifadesi taşıyan yapılardır.

Çocuklar dövüştüler.
Köpekler boğuştu.

Diğer taraftan bazı yapılardaki işteşlik anlamı, yukarıdaki örnekler kadar kuvvetli olmayabilir. Aşağıdaki örnekte katılımcılar, yani özneler, anlamsal olarak birbirlerini etkilemez; fiilin gösterdiği hareketi beraber, birlikte yaparlar.

Çocuklar gülüştüler.
Gençler koşuştular

İşteşliği sağlayan unsurlar her yapıda gerçekleşmeyebilir. Yani bazı yapılar -(X)ş-/-lA-şekini taşısalar bile işteş bir anlam taşımazlar:

Rüzgâr sakinleşti.
A takımı kazanmaya alıştı.

Aşağıdaki örneklerde görüleceği gibi geçişsiz bir fiilin öznesi; ettirgen yapıda ilk uygun pozisyona, cümlenin nesnesi olmadığı için nesneye dönüşmektedir:

Çocuk güldü.
Adam çocuğu güldürdü.

Bir sonraki aşama, geçişli bir fiilin ettirgen yapıya dönüştürülmesidir. Bilindiği gibi geçişli etken bir fiil, özneye ve nesneye sahiptir. Nesne, ettirgen yapıya aynen taşındığı için etken cümlenin öznesi, yukarıdaki örnekte olduğu gibi nesne pozisyonuna taşınamaz. Ettirgen yapıda nesne pozisyonu dolu olduğundan özne için bir sonraki uygun pozisyon; dolaylı nesne pozisyonudur ve etken cümlenin öznesi, aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi, dolaylı tümleç pozisyonuna taşınır:

Ali kitabı okudu.
Ahmet Ali’ye kitabı okuttu.
Tamirci arabayı tamir etti.
Süleyman tamirciye arabayı tamir ettirdi.

Son örneğimiz üç değerli bir fiilin ettirgen yapılmasıyla ilgilidir. Üç değerli bir fiil bir özneye, nesneye ve dolaylı nesneye sahiptir. Etken yapının nesnesi ve dolaylı tümleci ettirgen yapıya herhangi bir gramatikal ilişki değişimine uğramadan aynen taşınır. Etken cümlenin öznesi, nesne ve dolaylı nesne pozisyonu dolu olduğu için bunların dışında, uygun olan bir pozisyona taşınmalıdır. Bu uygun pozisyon da zarf pozisyonudur. Etken cümlenin öznesi, vasıtasıyla / aracılığıyla edatlarından birine eklenerek ettirgen cümlede yer alır.

Ahmet arkadaşına bir hediye aldı.
Veli Bey, arkadaşına Ahmet vasıtasıyla bir hediye aldırdı.

Örnekler dikkatlice incelendiğinde öznenin uygun pozisyona taşınması, gramatikal bir hiyerarşiyle ilişkilidir. Ettirgen yapıda özne, her durumda kendisi için uygun olan pozisyona taşınmak zorundadır. Bu uygun pozisyon da fiilin aldığı unsurlarla yakından ilgilidir. Özne, cümlede nesne yoksa nesne pozisyonuna; nesne varsa dolaylı nesne pozisyonuna, nesne ve dolaylı tümleç varsa edat nesnesi pozisyonuna taşınır.

Çiftçi fidanları suladı.
Fidanlar (çiftçi tarafından) sulandı.

İlk örnekte fidanları nesnesine sahip bir fiil vardır. İkinci örnekte edilgen fiilin eklenmesiyle cümlenin

öznesi ortadan kalkmış ve belirtme durum ekli nesne de özne konumuna yükselmiştir.

Birçok dil, geçişsiz fiillerin edilgen yapılmasına izin vermez. İngilizce bu dillerden biridir. İngilizcede aşağıdaki gibi nesnesi olmayan bir cümlenin edilgen biçimi yapılamaz.

The train arrived late.

Fakat bazı dillerde, Türkçe ve Japonca gibi, geçişsiz bazı fiillerin rahatlıkla edilgen biçimleri yapılabilir:

Öğrenci otobüse bindi.
Otobüse binildi.
Çocuklar bütün gün bahçede gezdiler.
Bütün gün bahçede gezildi.

Yukarıdaki cümlede nesne yer almadığı için edilgen yapının öznesi de yoktur. Bu tür yapılara öznesiz edilgen yapılar denmektedir.

Edilgen yapılar, nesnelerin özne pozisyonuna taşınmasıyla ilgilidir. Dilbiliminde nesnelerin farklı durum ekleri taşıdıkları, bilinen bir konudur. Nesnenin farklı durum ekleriyle de işaretlenebileceği, Türkçe için geçerlidir. Nesneler, belirtme durum ekiyle işaretlenebildiği gibi (birinci örnek), yönelme (ikinci örnek), ayrılma (üçüncü örnek) durum ekleriyle işaretlenebilir: Ancak bu çalışma çerçevesinde belirtme durumu dışında kalanlar, geleneksel yaklaşımdan çok uzaklaşmamak için dolaylı tümleç olarak adlandırılmıştır.

a) Yazar kitaplarını sattı.
b) Yazar kitaplarını çocuklara verdi.
c) Böceklerden nefret eder.

Bu nesnelerden sadece belirtme durum ekiyle işaretlemiş olanlar, edilgen yapıda nesne olmaktan çıkıp özne pozisyonuna taşınır (aşağıdaki a örneğinde olduğu gibi). Diğer durum ekleriyle donatılmış olanlar, edilgen yapıda herhangi bir değişime uğramaz (b ve c örneğindeki gibi). Yani etken biçimdeki gramatikal ilişkileri ne ise edilgen yapıda da bunlar korunur:

a) Kitaplar satıldı.
b) Kitaplar çocuklara verildi.
c) Böceklerden nefret edilir.

Fiile eklenen işteşlik eki de işteşlik zamiri gibi farklı seviyelerde işteşlik ifadesi taşır. Bunlardan en belirgin olanı karşılıklı yapılmadır. Bu tür kullanımlarda her katılımcı birbirini karşılıklı olarak doğrudan etkiler ve bunlar, en kuvvetli işteşlik ifadesi taşıyan yapılardır.

Çocuklar dövüştüler.
Köpekler boğuştu.

Diğer taraftan bazı yapılardaki işteşlik anlamı, yukarıdaki örnekler kadar kuvvetli olmayabilir. Aşağıdaki örnekte katılımcılar, yani özneler, anlamsal olarak birbirlerini etkilemez; fiilin gösterdiği hareketi beraber, birlikte yaparlar.

Çocuklar gülüştüler.
Gençler koşuştular

Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar. Aşağıdaki örneklerde fiilin gösterdiği hareket, öznelerin üzerinde gerçekleşmiştir.

Kadıncağız dövündü.
Adam yıkandı / giyindi / tarandı / kurulandı.

Bazen öznenin üzerindeki etki doğrudan olmayabilir:

Zeynep bir elbise dikinmiş.
Bavulu yüklendim.
Amcam madalyasını takınmalı.

Genellikle dönüşlülük ekleri, yukarıdaki örneklerde olduğu gibi, geçişli etken bir fiili geçişsiz (nesnesiz) yaparken bazı durumlarda dönüşlü fiilin nesne alabildiği kullanımlar, hem günümüzde hem de tarihî dönemlerde seyrek de olsa görülür:

Adam yorgan örtündü.
Bir şişe kolonyayı süründüm.

Bilindiği gibi geçişli etken bir fiil, özneye ve nesneye sahiptir. Nesne, ettirgen yapıya aynen taşındığı için etken cümlenin öznesi, yukarıdaki örnekte olduğu gibi nesne pozisyonuna taşınamaz. Ettirgen yapıda nesne pozisyonu dolu olduğundan özne için bir sonraki uygun pozisyon; dolaylı nesne pozisyonudur ve etken cümlenin öznesi, aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi, dolaylı tümleç pozisyonuna taşınır:

Ali kitabı okudu.
Ahmet Ali’ye kitabı okuttu.

Tamirci arabayı tamir etti.
Süleyman tamirciye arabayı tamir ettirdi.

Fiillere gelen ve vurgusuz olan olumsuzluk işaretleyicisi -mA- çatı eklerinden (dönüşlü, edilgen, işteş ve ettirgenlik) sonra, zaman/kiplik işaretleyicilerinden önce yer alır: oku-ma-dı-lar, sür-me-meli-sin Geniş zamanın olumsuz biçimi, 2. ve 3. kişilerde diğer çekimlerden farklılaşır: gel-mez-sin, yap-maz, oku-maz-lar.

Dönüşlülük ifade eden -(X)n- eki, özellikle geçişli fiillere eklenerek cümlenin nesnesini ortadan kaldırır. Doğal olarak bütün çatı eklerinde olduğu gibi dönüşlülük anlamının ortaya çıkması için bir konunun, bir cümlenin olması gerekir. -(X)n-, isimden fiil türeten +lA- ekiyle kalıplaşarak +lAn- biçiminde de dönüşlülük ifade edebilir:

hasta-lan- (*hastala-)

ev-len- (*evle-)

-(X)n- eki, uygun bir bağlamda edilgenlik anlamı da taşıyabilir:
boya-n- , süsle-n-
-(X)n- yanında -(X)l- ile de dönüşlülük yapılabilmektedir:
üz-ül-, büz-ül- , süz-ül-, boz-ul

Bilindiği gibi Türkçede eklerin işlevleri açıktır. Fakat zaman zaman bazı nedenlerden
dolayı aynı görevdeki iki ekin art arda geldiği durumlar hem isim çekiminde hem de fiil
çekiminde görülür. Az sayıdaki fiil, üzerine tekrar edilgenlik eki alabilir:
de-n-il-, ye-n-il

Türkçede işteş fiiller -(X)ş- ekiyle yapılır. Bu ek, bazı fiil köklerine ve isimlerden türemiş fiil gövdelerine -ş- olarak doğrudan eklenir, diğer durumlarda ise araya bir yardımcı
ünlü girer:

selam-la-ş-, söyle-ş- ; gül-üş-, döv-üşİşteş fiiller de dönüşlü fiiller gibi sınırlıdır ve kısmen kalıplaşmış, sözcükselleşmiş biçimlerdir. Yani her fiile, ettirgenlik ekinde olduğu gibi, işteşlik eki getirilemez. Bazıları o
kadar kalıplaşmışlardır ki aşağıdaki örneklerde olduğu gibi etken biçimleri tahmin edilemez olmuştur:
barış-, güreş

"büzülmek" dönüşlü yapıdır.

Çatı, özne ve nesnenin fiilin etkisiyle gramatik olarak çeşitli nedenlerden dolayı hem anlamsal hem de sözdizimsel olarak biçim değiştirmesidir.

Dönüşlü bir yapı, dönüşlülük zamiriyle sağlanabileceği gibi -(X)n- /-(X)l- dönüşlülük eklerinin fiile eklenmesiyle de yapılabilir. Dönüşlülük eki farklı anlamsal değerlere sahiptir. Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar. Aşağıdaki örneklerde fiilin gösterdiği hareket, öznelerin üzerinde gerçekleşmiştir.

Kadıncağız dövündü.
Adam yıkandı / giyindi / tarandı / kurulandı.
Bazen öznenin üzerindeki etki doğrudan olmayabilir (Banguoğlu, 2004):
Zeynep bir elbise dikinmiş.
Bavulu yüklendim.
Amcam madalyasını takınmalı.

İşteş bir yapı, işteşlik zamiriyle (birbiri) veya işteşlik ekinin fiile eklenmesiyle yapılır. İşteşlik zamiri, cümleye farklı işteşlik anlamları katar. Diğer taraftan fiile eklenen işteşlik eki sayesinde özne en az iki katılımcıdan meydana gelir. Fiile eklenen işteşlik eki de işteşlik zamiri gibi farklı seviyelerde işteşlik ifadesi taşır. Bunlardan en belirgin olanı karşılıklı yapılmadır. Bu tür kullanımlarda her katılımcı birbirini karşılıklı olarak doğrudan etkiler ve bunlar, en kuvvetli işteşlik ifadesi taşıyan yapılardır.

Çocuklar dövüştüler.
Köpekler boğuştu.

Diğer taraftan bazı yapılardaki işteşlik anlamı, yukarıdaki örnekler kadar kuvvetli olmayabilir. Aşağıdaki örnekte katılımcılar, yani özneler, anlamsal olarak birbirlerini etkilemez; fiilin gösterdiği hareketi beraber, birlikte yaparlar.

Çocuklar gülüştüler.
Gençler koşuştular.

Geçişli bir fiilin ettirgen yapıya dönüştürülmesidir. Bilindiği gibi geçişli etken bir fiil, özneye ve nesneye sahiptir. Nesne, ettirgen yapıya aynen taşındığı için etken cümlenin öznesi, yukarıdaki örnekte olduğu gibi nesne pozisyonuna taşınamaz. Ettirgen yapıda nesne pozisyonu dolu olduğundan özne için bir sonraki uygun pozisyon; dolaylı nesne pozisyonudur ve etken cümlenin öznesi, aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi, dolaylı tümleç pozisyonuna taşınır:

Ali kitabı okudu.
Ahmet Ali’ye kitabı okuttu.
Tamirci arabayı tamir etti.
Süleyman tamirciye arabayı tamir ettirdi.

Son örneğimiz üç değerli bir fiilin ettirgen yapılmasıyla ilgilidir. Üç değerli bir fiil bir özneye, nesneye ve dolaylı nesneye sahiptir. Etken yapının nesnesi ve dolaylı tümleci ettirgen yapıya herhangi bir gramatikal ilişki değişimine uğramadan aynen taşınır. Etken cümlenin öznesi, nesne ve dolaylı nesne pozisyonu dolu olduğu için bunların dışında, uygun olan bir pozisyona taşınmalıdır. Bu uygun pozisyon da zarf pozisyonudur. Etken cümlenin öznesi, vasıtasıyla / aracılığıyla edatlarından birine eklenerek ettirgen cümlede yer alır.

Ahmet arkadaşına bir hediye aldı.
Veli Bey, arkadaşına Ahmet vasıtasıyla bir hediye aldırdı.

Yazmak fiiliyle ilgili Güncel Türkçe Sözlük’te yer alan türetimler şunlardır:
yazdırmak, yazılmak, yazdırtmak

Bu fiilin yazdırılmak biçimi sözlükte yoktur.

Aşağıdaki ikili veya üçlü biçimler Güncel Türkçe Sözlük’te yer almaz.
tutturulmak, soruşturulmak, getirtilmek, unutturulmak, sarkıtılmak, kabartılmak, örttürülmek, vedalaşılmak