TÜRKÇE SES BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 19

/k/ sesi süreksiz, patlayıcı, damaksıl, ötümsüz ve genizsil olmayan bir sestir. Bir diş sesi olan /t/ ise çıkış yeri bakımından bir damaksıl olan /k/ sesinden ayrılır. Bu iki sesin diğer bütün özellikleri özdeştir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan ünlüler ilk üç ölçüt göz önüne alınarak şöyle bir tabloda gösterilebilirler: 

Doğru cevap D'dir.

Dil ucunun dişlerin arkasına değmesi sonucu oluşan seslerdir: /d/, /n/, /s/, /t/, /z/ sesleri Türkçenin dil ucu-diş ünsüzleridir.

Ünlüler, tek başlarına söylenebilir ve hece kurabilirler. Ünlülerin süresi, yani ünlünün uzun olup olmaması sınıflamada önemlidir. Türkçede ünlülerin tamamı ağız ünlüsüdür, geniz ünlüsü yoktur. Doğru cevap C şıkkıdır.

Türkçede; /a/ sesi, art, düz, açık, kısa; /e/ sesi ön, düz, açık, kısa; /ı/ sesi art, kapalı, düz, kısa; /i/ sesi ön, düz, dar, kısa ünlülerdir.

Türkçede ünlüler yukarıda verilen ölçütlere göre dört grupta toplanabilir: Dilin ön tarafının kabararak ön damakla arasındaki açıklığı daraltması sonucu oluşan ünlülere ön damak ünlüsü veya kısaca ön ünlü denir. Bunlar /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleridir. Dilin arka tarafının kabararak, yumuşak damakla arasındaki mesafeyi daraltması sonucu oluşan ünlülerse art damak ünlüsü veya art ünlü olarak adlandırılır. Bunlar /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleridir. Kimi yayınlarda bunlara ön ve art ünlü yerine ince ve kalın ünlü de denir. İncelik ve kalınlık terimleri yaygın biçimde kullanılmalarına rağmen, gösterdikleri kavrama dair bir çağrışım yapmazlar ve bu nedenle dil bilimsel terim olmaya uygun değildirler.
Türkçede ünlülerin ikinci önemli ayırıcı özelliği, dudakların durumudur: Dudaklar düz durumdayken çıkarılan ünlülere düz ünlüler denir: /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri düz ünlülerdir. Eğer dudaklarda bir yuvarlaklaşma olur ise bu durumda yuvarlak ünlüler oluşur: /o/, /u/, /ö/, /ü/ ünlüleri de yuvarlak ünlülerdir.

Ağız boşluğundaki açıklık-kapalılık, dilin ağız içinde yayvan olarak bulunması veya kabararak hava yolunu daraltmasıyla ilgilidir. Geniş ünlülerde dil her seferinde, dar karşılığına göre ağız içinde daha yayvan biçimde bulunur. Bu darlık veya genişlik durumu ünlülerin sınıflandırılmasında kullanılan üçüncü önemli ayrımdır: /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri geniş, /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleri dar ünlülerdir. Bu ölçüt için Türkçe kaynaklarda, damakların durumunu esas almak daha alışılmıştır. Aynı grupta yer alan ünlüler arasındaki açıklık da aynı değildir ama ana hatlarıyla ünlüler böyle bir sistem içerisinde görülürler. Konuşma dilinde, /e/ ile /i/ arasında yer alan ve ver-, ye- gibi sözcüklerde görülen, kapalı e denilen bir ünlü daha olduğu yukarıda belirtilmişti (bk. Sesbirim).
Ünlülerin sınıflandırılmasında dördüncü ölçüt olarak süre alınır. Baştaki gırtlak sesini saymazsak, ilke olarak ünlüler, çıkarılmaları sırasında ses aygıtında herhangi bir kapanmayla karşılaşmadıkları için nefesin yettiği kadar söylenebilirler. Ama pratik kullanımda uzunluğu veya kısalığı göz önünde bulundurarak “normal uzun” sayabileceğimiz ünlüler vardır. /ı/ ünlüsünün diğerlerinden daha kısa olduğu ve başka dillerle ilişki durumlarında
Türkçenin en fazla etkilenen ünlüsü olduğunu da belirtmek gerekir

Havanın ağızdan veya burundan çıkması da önemli bir ölçüttür. Ancak Türkçede ünlülerin tamamı ağız ünlüsüdür, geniz ünlüsü yoktur. Bu yüzden sınıflandırmada ayırt edici bir ölçüt olarak kullanılmamaktadır. Doğru yanıt C.

/ç/ ve /ş/ diş eti-damak ünsüzü, 

/r/, /y/ ön damak ünsüzleridir.

Doğru yanıt D.

/e/ sesi ön, düz, açık (geniş), kısa bir ünlüdür. Doğru yanıt A.

Diş eti-damak ünsüzleri /c/, /ç/, /j/, /ş/ sesleridir. /j/ ve /ş/ sürekli ünsüzlerdendir. /ç/ ise ötümsüzdür. Doğru yanıt E.

Bürünsel özellikler açısından her dilin kendine özgü bir sistemi vardır. Her dilin konuşuru kendi ana dilindeki bürünsel özelliklere karşı, doğal dil edinimi sürecinde kazandığı bir bilgi ve sezgiye sahiptir. Ana dili konuşurları, sorulduğunda, bürünsel özellikleri doğru belirleyemeseler bile, söyleyişteki farkları ve bu farkların anlamı nasıl etkilediğini bilirler. Ayrıca dile özgü bürünsel özelliklerden sapmaları çok doğru biçimde hissederler. Bir dili ana dili olarak konuşanlar, bürünsel açıdan aynı sözcükleri veya cümleleri benzer. biçimde söylerler. Ancak bir dilin içerisinde bölgelere ve sosyal sınıflara özgü bürün farkları olabilir.

Türkçe' de iki heceli sözcükler yalın haldeyken vurgu son hecededir: haZIM. Bir de birleşik sözcüklerle vurgu çoğunlukla son hecede olur: tepeGÖZ gibi.

Anlam ayırıcı olan ve Türkçede vurgu olarak anlaşılan
parçalarüstü öge yeri değişebilen ton dur.

Abartma sıfatlarında, zarflarda ve Türkçe kökenli, iki heceli yer adlarında vurgu ilk hecededir. Seslenmelerde vurgu genelde ilk hecededir. Dört heceli Türkçe yer adlarında vurgu ikinci hece üzerindedir. Adlar, sıfatlar, zamirler ve çok heceli, birleşik olmayan eylem gövdelerinde vurgu son hece üzerindedir:boYUN, taVUK, güZEL, yaraMAZ, bunLAR, şunLAR, yirMİ, oTUZ vb. Doğru cevap C'dir.