TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Türkçede ünlüler yukarıda verilen ölçütlere göre dört grupta toplanabilir: Dilin ön tarafının kabararak ön damakla arasındaki açıklığı daraltması sonucu oluşan ünlülere ön damak ünlüsü veya kısaca ön ünlü denir. Bunlar /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleridir. Dilin arka tarafının kabararak, yumuşak damakla arasındaki mesafeyi daraltması sonucu oluşan ünlülerse art damak ünlüsü veya art ünlü olarak adlandırılır. Bunlar /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleridir. Kimi yayınlarda bunlara ön ve art ünlü yerine ince ve kalın ünlü de denir. İncelik ve kalınlık terimleri yaygın biçimde kullanılmalarına rağmen, gösterdikleri kavrama dair bir çağrışım yapmazlar ve bu nedenle dil bilimsel terim olmaya uygun değildirler.
Türkçede ünlülerin ikinci önemli ayırıcı özelliği, dudakların durumudur: Dudaklar düz durumdayken çıkarılan ünlülere düz ünlüler denir: /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri düz ünlülerdir. Eğer dudaklarda bir yuvarlaklaşma olur ise bu durumda yuvarlak ünlüler oluşur: /o/, /u/, /ö/, /ü/ ünlüleri de yuvarlak ünlülerdir.

Ağız boşluğundaki açıklık-kapalılık, dilin ağız içinde yayvan olarak bulunması veya kabararak hava yolunu daraltmasıyla ilgilidir. Geniş ünlülerde dil her seferinde, dar karşılığına göre ağız içinde daha yayvan biçimde bulunur. Bu darlık veya genişlik durumu ünlülerin sınıflandırılmasında kullanılan üçüncü önemli ayrımdır: /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri geniş, /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleri dar ünlülerdir. Bu ölçüt için Türkçe kaynaklarda, damakların durumunu esas almak daha alışılmıştır. Aynı grupta yer alan ünlüler arasındaki açıklık da aynı değildir ama ana hatlarıyla ünlüler böyle bir sistem içerisinde görülürler. Konuşma dilinde, /e/ ile /i/ arasında yer alan ve ver-, ye- gibi sözcüklerde görülen, kapalı e denilen bir ünlü daha olduğu yukarıda belirtilmişti (bk. Sesbirim).
Ünlülerin sınıflandırılmasında dördüncü ölçüt olarak süre alınır. Baştaki gırtlak sesini saymazsak, ilke olarak ünlüler, çıkarılmaları sırasında ses aygıtında herhangi bir kapanmayla karşılaşmadıkları için nefesin yettiği kadar söylenebilirler. Ama pratik kullanımda uzunluğu veya kısalığı göz önünde bulundurarak “normal uzun” sayabileceğimiz ünlüler vardır. /ı/ ünlüsünün diğerlerinden daha kısa olduğu ve başka dillerle ilişki durumlarında
Türkçenin en fazla etkilenen ünlüsü olduğunu da belirtmek gerekir

Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan ünlüler ilk üç ölçüt göz önüne alınarak şöyle gösterilebilirler:

Art Damak-Düz-Geniş: a                        Ön Damak-Düz-Geniş: e 

Art Damak-Düz-Dar: ı                            Ön Damak-Düz-Dar: i

Art Damak-Yuvarlak-Geniş: o                 Ön Damak-Yuvarlak-Geniş: ö

Art Damak-Yuvarlak-Dar: u                   Ön Damak-Yuvarlak-Dar: ü

Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan ünlüler ilk üç ölçüt göz önüne alınarak şöyle gösterilebilirler:

Art Damak-Düz-Geniş: a                Ön Damak-Düz-Geniş: e
Art Damak-Düz-Dar: ı                    Ön Damak-Düz-Dar: i
Art Damak-Yuvarlak-Geniş: o          Ön Damak-Yuvarlak-Geniş: ö
Art Damak-Yuvarlak-Dar: u             Ön Damak-Yuvarlak-Dar: ü

Alfabe kanununa göre harfler ise kendilerinden sonra gelen bir /e/ ünlüsü ile seslendirileceklerdir. Buna göre /b/ harfi be şeklinde söylenir. Bunun nedeni ünsüzlerin tek başlarına hece oluşturamamalarıdır.

Dil Ucu-Diş Ünsüzleri
Dil ucunun dişlerin arkasına değmesi sonucu oluşan seslerdir: /d/, /n/, /s/, /t/, /z/ sesleri Türkçenin dil ucu-diş ünsüzleridir.

Soluğun gırtlakta bir tıkanmaya uğramasıyla çıkarılan seslere denir. Standart dilde sadece /h/ sesi bu tanıma uyar.
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşıldığı gibi ünsüzler çıkarıldıkları noktalara göre belli gruplarda toplanabilmektedir. Ama aynı noktada birden fazla ünsüz oluşabilmektedir. Türkçenin sesbirim değerindeki ünsüzlerini, en az bir özelliğiyle diğerlerinden ayrılacak şekilde yeni ölçütlerle sınıflandırmak gerekmektedir.

Türkçe Kökenli Sözcüklerde Bulunmayan Ünsüzler
Türkçe, ünsüzler açısından kendine özgü bazı özelliklere sahiptir. Öyle ki ünsüzlerin bir bölümü Türkçe kökenli sözcüklerde hiçbir pozisyonda, bir bölümü ise söz başında veya sonunda bulunamazlar.
/j/ Ünsüzü
Bu ünsüz Türkçe kökenli bir sözcüğün hiçbir yerinde bulunamaz; sadece alıntı sözcüklerde bulunabilir:
jilet
Jale
jandarma vb.
Bu nedenle, /j/ sesinin yerine ağızlarda sık sık /c/ sesi kullanılır: cilet, Cale, candarma gibi.
/h/, /f/, /c/ Ünsüzleri
Bazı ünsüzler ise Türkçe sözcüklerde ancak ikincil, yani başka seslerden değişmiş olarak bulunabilirler. Bunlar da /h/, /f/, /c/ ünsüzleridir:
Eski Türkçe Günümüz Türkçesi
kanı
kangı
öbke
yuyka
açıksançak
hani
hangi
öfke
yufka
acık-
sancak
Ancak bu üç ünsüzün bulunduğu sözcük sayısı günümüz Türkçesinde son derece azdır. Türkçe kökenli sözcüklerde birincil olarak bulunmamakla birlikte /c/ ünsüzü, /ç/ ünsüzünden türediği için, diğerlerine göre daha fazla sözcükte görülür. Bu ünsüzlerden birisini taşıyor olması çoğu durumda bir sözcüğün Türkçe kökenli olmadığının da işaretidir.

Söz Başında Bulunmayan Ünsüzler
Türkçede söz başında bulunabilen ünsüz sayısı diğer pozisyonlara göre oldukça sınırlıdır. Türkçe kökenli sözcüklerde, söz başında /ğ/, /l/, /m/, /n/, /r/, /ş, /z/ ünsüzleri bulunmaz. Bir sözcüğün bu ünsüzlerden birisiyle başlaması, kökeninin Türkçe olmadığını gösterir. Ancak günümüz Türkçesinde bu kuralın kimi istisnaları vardır. Örneğin /n/ ünsüzü sadece ne ve bundan türemiş olan nereye, nasıl, niçin, neden gibi sözcüklerde bulunabilir. /ş/ sesi de şu, şimdi, şiş gibi Türkçe örneklerde geçer ama ikincildir, yani başka seslerden gelişmiştir.

Havanın ağızdan veya burundan çıkması da önemli bir ölçüttür. Ancak Türkçede ünlülerin tamamı ağız ünlüsüdür, geniz ünlüsü yoktur. Bu yüzden sınıflandırmada ayırt edici bir ölçüt olarak kullanılmamaktadır. Doğru yanıt C.

Özellikleri verilen ünlü ü'dür. Doğru yanıt D.

Dil ucunun dişlerin arkasına değmesi sonucu oluşan seslerdir: /d/, /n/, /s/, /t/, /z/ sesleri Türkçenin dil ucu-diş ünsüzleridir.

f/ ve /v/ sesleri Türkçedeki sesbirim olan diş-dudak ünsüzleridir. 

/c/, /ç/, /j/, /ş/ sesleri diş eti-damak ünsüzleridir.

Doğru yanıt A.

/y/ ünsüzünün söylenişi /i/ ünlüsüne oldukça yakındır. Bu nedenle /y/ yarı ünlü olarak da bilinir. Ancak ünlüler gibi hece kuramaz. Bu nedenle ünlü sayılmaz. Doğru yanıt C.

/j/ ünsüzü Türkçe kökenli bir sözcüğün hiçbir yerinde bulunamaz; sadece jilet, Jale, jandarma gibi alıntı sözcüklerde bulunabilir. Bu nedenle, /j/ sesinin yerine ağızlarda sık sık /c/ sesi kullanılır: cilet, Cale, candarma gibi. Doğru yanıt B.

/ç/ ve /ş/ diş eti-damak ünsüzü, 

/r/, /y/ ön damak ünsüzleridir.

Doğru yanıt D.

büyüğ-ü, geçid-i, gözlüğ-ü, yamac-ı şeklinde ek alırken sözcük sonunda ötümlüleşme meydana gelmektedir. 

yakıt-ı gibi bazı sözcüklerde ötümlüleşme olmamaktadır.

Doğru yanıt C.

/e/ sesi ön, düz, açık (geniş), kısa bir ünlüdür. Doğru yanıt A.

Diş eti-damak ünsüzleri /c/, /ç/, /j/, /ş/ sesleridir. /j/ ve /ş/ sürekli ünsüzlerdendir. /ç/ ise ötümsüzdür. Doğru yanıt E.