MENDERESLİ YILLAR (1950-1960)

Adnan Menderes, 27 Mayıs 1960’da gerçekleşen Türkiye’deki ilk askerî darbe sonucunda kurulan Yassıada’daki mahkemenin kararıyla 17 Eylül 1961’de asılarak idam edilinceye kadar geçirdiği üç genel seçim ve kurduğu beş ayrı hükûmetin on yıl kesintisiz başbakanlığını yaparak 1950-60 dönemine ismini vermiştir.

İstiklal Madalyası sahibi Menderes siyasete 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) saflarında atıldı.

Menderes ardı ardına dört dönem (1931, 1935, 1939, 1943) CHP Aydın
milletvekili olarak yerini korumayı başardı.

14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan ülkenin ilk serbest genel seçimleri sonrasında 22 Mayıs 1950’de Başbakanlığı, 9 Haziran 1950’de de DP Genel Başkanlığını üstlendi.

Türkiye siyasi tarihinde önemli bir kırılmayı ifade eden 1946 genel seçimleri, sadece Türkiye’deki dönüşümün değil, II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan uluslararası sistemin ve Batı Bloku’nun Türkiye üzerindeki etkilerini göstermesi ve ülkenin bu sisteme entegrasyonu açısından da anlamlıdır.

Türkiye de savaşın sonucu belli olmasına rağmen Almanya’ya savaş ilan ederek kurulan bu yeni dünya sisteminde yerini almak üzere 24 Ekim 1945’te Birleşmiş Milletlere (BM) elli ülkeyle birlikte kurucu üye oldu.

7 Haziran 1945’te dönemin CHP milletvekilleri Bayar, Menderes, Koraltan ve
Köprülü’nün partinin Meclis Grubunda açıktan görüşülmek üzere verdikleri yürütmenin CHP’nin tüzel kişiliğinden soyutlanmasını, çok partili hayata
geçilmesini, tek dereceli seçim sistemiyle serbest seçimlerin yapılmasını ve üniversite özerkliğini dillendiren önergedir.

Seçimler sonrasında hükûmeti kurmakla görevlendirilen Başbakan Recep
Peker, 7 Eylül Kararları (1946) ile daha liberal bir ekonomi anlayışını uygulamaya yönelmişse de bunu siyasi alana taşımaktan imtina etti.

7 Ocak 1947’de yapılan I. Demokrat Parti Kongresi’nde siyasi sisteme yönelik ciddi eleştiriler yapıldı. Seçim Kanunu’nun değiştirilmesi, Anayasa’ya aykırı kanunların temizlenmesi ile Cumhurbaşkanı tarafsızlığının (eş zamanlı olarak parti başkanı olmamasının) altı çizildi. Bu değişikliklerin yapılmaması hâlinde DP’nin sine-i millete döneceği vurgulanırken özgürlük ve demokrasi taleplerini içeren Hürriyet Misakı kabul edildi.

Mehmet Şemseddin Günaltay’ı 16 Ocak 1949’da Başbakanlığa getirildi.

14 Mayıs 1950 genel seçimleri, CHP’nin aralıksız devam eden 27 yıllık tek parti iktidarına son vermesi ve bir askerî darbe ile sonlandırılıncaya kadar devam edecek on yıllık DP iktidarını başlatması bakımından Türkiye siyasi tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır.

Seçimlerden sonra İnönü’nün Cumhurbaşkanlığından istifasıyla 22 Mayıs 1950’de
yeni dönem için toplanan TBMM’deki oylamada Refik Koraltan Meclis Başkanlığına seçildi ve on yıl boyunca bu makamda kaldı. Daha sonra 487 milletvekilinden 453’ünün katıldığı oylamada DP Genel Başkanı Celal Bayar birinci turda 385 oy alarak Türkiye Cumhuriyeti’nin üçüncü ve ilk sivil kökenli Cumhurbaşkanı oldu.

Menderes, kendisini iktidara getiren toplumsal desteği devam ettirebilmek için CHP döneminin yasaklarına son vermenin gerekliliği kadar ekonomik kalkınmayı sağlayacak ve kamu kaynaklarının israfını önleyecek adımlar atması gerektiğinin farkındaydı. Bu bağlamda, I. Menderes hükûmeti gereksiz masraf oluşturduğu gerekçesiyle devlete ait otomobillerin satışını gerçekleştirdi. Ayrıca ABD ve Dünya Bankasından gelen raporlar çerçevesinde liberal bir ekonomik anlayış tüm kalkınma programının temelini oluşturdu.

Menderes Dönemi’nde Makine Kimya Endüstri (MKE; 1950), Denizcilik Bankası (1951), Et ve Balık Kurumu (1952), Devlet Malzeme Ofisi (DMO; 1954) ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO; 1954) gibi kurumlar kuruldu.

1946 genel seçimlerinden beri uygulanagelen tek turlu liste usulü çoğunluk sisteminin geçerli olduğu 2 Mayıs 1954 genel seçimlerinde DP oyların %57,61’i ile Meclisteki toplam 537 milletvekilinin 502’sini alarak iktidarını güçlendirerek devam ettirdi. Öte yandan, CHP %35,35 oy oranıyla 31 milletvekili alırken Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) %4,85 ve Bağımsızlar %1,53 ile üçer milletvekili çıkardılar.

1957 yılında yapılan genel seçimlerde DP hem oy oranında hem de milletvekili sayısında düşüş yaşadı. Öyle ki bu seçimler sonucunda DP oyların %47,87’siyle TBMM’deki toplam 610 sandalyeden 424’ünü alabildi. CHP oyların %41,09’siyle 178 milletvekili çıkarırken CMP %7,13 ve Hürriyet Partisi %3,83’lük oy oranlarıyla dörder milletvekili çıkardı. Bağımsızlar ise %1,48 oy oranıyla 3 milletvekili aldı.

Menderes’in yükseköğretim alanındaki hamlesi, 1957’de Ankara’da
Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ), 1958’de ise Erzurum’da Atatürk Üniversitesi veKaradeniz Teknik Üniversitesinin açılmasıyla gerçekleşti.

CHP lideri İnönü, 29 Nisan 1959’da CHP’lilerin Büyük Taarruz
adını verdikleri, İnönü’nün Kurtuluş Savaşı’nda Yunan Generali Nikolaos Trikupis’i esir aldığı Uşak ile başlayan Ege gezisine çıktı. Ancak İçişleri Bakanının talimatıyla İnönü’nün gezisi Uşak Valisince engellenmesi üzerine gezi esnasında iktidar ile muhalefet sempatizanları arasında düşük profilli şiddet olayları yaşandı. Bu eylemler esnasında, bir protestocunun attığı taşın İnönü’nün kafasına isabet ederek yaralaması siyasi tarihimize “Uşak
Olayı” olarak geçti. 

Menderes Dönemi’nde, liberal bir ekonomik politika izlenerek özel sektör desteklendi. Devlet işletmeciliğinden serbest girişimciliği özendiren ve teşvik eden kanuni düzenlemeler yapıldı. Özellikle özel sektörün hem ülke içinde hem de yurt dışında ürün ve hizmeti uluslararası pazarlara ulaştırabilmesi için ulaşım, enerji ve iletişim alanlarında devlet yatırımlarına ağırlık verildi.

Menderes Dönemi’ni genelde kalkınma özelde tarımsal kalkınma ile özdeşleştirmek abartılı olmaz. 1948’de 1800 kadar olan traktör sayısının, 1957’de 44.000’i aşması bile tek başına ne demek istendiğini anlatmaya yeterlidir. Aynı şekilde tarımsal makine sayısında da bir patlama yaşandı. 1950’de tüm ülkede 1000 kadar olan biçerdöver sayısı, 1957’de
6000’e ulaşmıştı. Elbette Marshall yardımları da başta traktör olmak üzere tarım aletlerinin yaygınlaştırılmasına tarımsal kalkınmayı tetiklemiştir.