TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ - Deneme Sınavı - 5

Prens Sabahattin taraftarları Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’ni, Ahmet Rıza Bey taraftarları Osmanlı Te- rakki ve İttihat Cemiyeti’ni kurdu. Selanik’te askerlerin kurduğu Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile Mustafa Kemal’in Şam’da kurduğu Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Ahmed Rıza gurubunu desteklemesi ile Kanun-ı Esasi’nin yeniden ilanını sağlayacak süreç hızlandı.

Meşrutiyetin yeniden ilanı yönündeki baskılara direnemeyen Sultan II. Abdülhamit, 23 Temmuz 1908’de meşrutiyeti yeniden ilan etmek zorunda kaldı.

Halk girişimi yarı doğrudan demokrasilerde halkın belli ölçülerde yasa önerisinde bulunma hakkını ifade eden kavramdır.

Yetkilerin sınırlandırılması, temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması, çoğunluğun yönetme hakkı, seçme ve seçilme hakkı ve yasal muhalefet klasik demokrasinin ana unsurları arasındadır.

Nispi temsil sisteminde siyasal partiler seçimlerde aldıkları oyları oranınca milletvekili çıkarırlar.

Parlamenter sistemin beşiği İngiltere'dir.

Parlamentoya karşı yürütme gücünü oluşturan hükümetin sorumlu
olduğu Parlamenter sistemdir.

Başkanlık sistemlerinde başkanın yada onun atadığı hükümet üyelerinin yasama organından güvenoyu alma zorunluluğu bulunmamaktadır.

İngiltere'de II. Charles tarafından 1679'da imzalanan ve kişi güvenliğini kapsayan belge Habeas Corpus Act adlı belgedir.

Fransa'da İkinci Cumhuriyet dönemi 1848-1870 yılları arasında yaşanmıştır.

TBMM 1 Kasım 1922 günü şu kararı aldı.
1. Anayasa ile Türkiye halkı, egemenlik ve hükmetme haklarını gerçek temsilcisi
olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin manevi kişiliğinde bırakılması ve bölünmesi ve verilmesi mümkün olmamak üzere temsile ve doğrudan doğruya kullanmaya karar verdiği için, Misak-ı Milli sınırları içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükümeti’nden başka hükümet biçimi tanımaz. Buna göre Türkiye halkı, kişisel
egemenliğe dayalı olan İstanbul’daki hükümet biçimini 16 Mart 1920’den itibaren
sonsuzluğa kadar tarihe karışmış saymıştır.
2. Halifelik yüksek Osmanlı ailesine ait olup, Halifeliğe, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından ailenin içinden bilim ve ahlakça en üstün durumda olanı seçilir.
Türkiye Devleti Halifelik makamının dayanağıdır.
Böylece TBMM, İstanbul’un işgali gününden geçerli olmak üzere aldığı bu
karar ile ulus egemenliğini perçinledi. Hedeflediği demokrasinin olmazsa olmaz
ilkelerinden birini uygulamaya koydu.

23 Nisan 1920’de çalışmalarına başlayan TBMM; ittihatçı, itilafçı, İslamcı, Osmanlıcı, liberal, Bolşevik, çiftçi, işçi, tüccar, aşiret reisi, öğretmen, politikacı olmak üzere çok farklı düşünce ve sosyal tabandan ulus temsilcilerini içinde barındırıyordu. Birleştikleri konu; vatanın kurtuluşu idi.

Mustafa Kemal Paşa’nın Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (I. Grup) kurması karşısında muhalefet de birleşerek II. Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (II. Grup) kurmuştu. Teşkilat-ı Esasiye Yasası’nın benimsenmesine karşı çıkan II. Grup üyeleri, Mustafa Kemal’in Başkomutan olması, Sakarya Savaşı’ndan sonra ordunun bir süre savunmada kalması, İcra Vekilleri Heyetinin görev ve yetkileri, Ankara İtilafnamesi, Lozan’da süren konferans gibi konularda I. Gruba muhalefet etmiş, etkili de olmuştu. Bununla birlikte ülkenin ölüm kalım savaşı verdiği bu günlerde iktidar ve muhalefet, vatanın kurtuluşu yolunda ortak hareket etmeyi başarmıştı.

Milletvekillerinin de katılımı ile parti tüzüğü hazırlanmış ve 9 Eylül 1923’de yeni Türkiye Devleti’nin ilk siyasal partisi kurulmuştur. Halk Fırkası’nın Genel Başkanlığına 11 Eylül’de Mustafa Kemal seçilmiş, Genel Sekreterliğine Recep Peker getirilmiştir.

Bir devlet şekli olarak Cumhuriyet düşüncesi ilk kez Romalılarla birlikte ortaya çıkmıştır. Fransız İhtilâli ile birlikte modern bir içerik kazanmış; halk/ulus egemenliğine dayanan ve demokrasiyi de içeren bir kavram olarak kullanılmıştır.

Nitekim Halk Partisi grubunda görüşülen öneriler 3 Mart 1924 günü TBMM’ye
getirildi. Aynı gün çıkarılan 429 sayılı “Şeriye ve Evkaf ve Erkânı Harbiye-i Umumiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun” ile din ve ordu siyaset dışında bırakıldı. 430 sayılı “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile ülkedeki tüm öğretim kurumları Maarif Vekâleti’ne bağlandı. Devrimi yürütecek laik düşünceli gençlerin yetişmesinin önü açıldı. 431 sayılı “Hilafetin İlgasına ve Hanedanı Osmaninin Türkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine Çıkarılmasına Dair Kanun”la da laik cumhuriyetin, iktidarı dinsel bir kurum ile paylaşamayacağı düşüncesi pekiştirildi. Yasa ile de Halifelik kaldırılarak Osmanlı ailesinin erkek-kadın üyelerinin ve damatlarının bir daha dönmemek üzere yurt dışına çıkarılmaları kararlaştırıldı.

Fesih yetkisini öngören 25. madde 23 Mart’ta 130 milletvekilinin katılımı ile yapılan oylamada 127 red ve bir çekimser oyla kabul edilmedi. Veto yetkisini öngören 36. madde ise Teşkilatı Esâsiye ve bütçe yasaları dışarıda bırakılarak, ‘ilânı uygun bulunmayan yasaların on gün içinde yeniden görüşülmek üzere’ Meclise gönderilmesi şeklinde yeniden
düzenlenerek benimsendi. Böylece Türk Anayasa Tarihi’nin en uzun süre yürürlükte kalan Anayasası 20 Nisan 1924’te TBMM’de kabul edildi, 24 Mayıs’ta da yürürlüğe girdi.

1924 Anayasası esnek ve geliştirici hükümlere de açıktı. Bu sayede devrimler geliştikçe bu gelişim, yapılan değişikliklerle Anayasaya yansıtılabildi. Bu yönde ilk ve en önemli değişiklik 10 Nisan 1928’de yapıldı. 2. maddede yer alan devletin dininin İslam olduğu hükmü ile 26. maddede TBMM’nin görevleri arasında en başta sayılan “dinsel hükümlerin yerine getirilmesi” yükümlülüğü kaldırıldı.

Anayasa’da ikinci önemli değişiklik ise 5 Aralık 1934’te gerçekleştirildi. TBMM, ulus egemenliğini benimsemesine karşın o güne değin siyasal haklar yalnızca erkekler tarafından kullanılıyordu. Ulusun yarısının temsilcilerini seçememesi ve parlamentoda temsil edilememesi Türk demokrasinin en büyük eksikliği idi. 5 Aralık’ta anayasada yapılan değişiklikle kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesi ile bu eksiklik de giderildi. Böylece Türkiye Cumhuriyeti Anayasası pek çok Avrupa ve Asya ülkesinden çok daha önce demokratik bir niteliğe kavuşturulmuş oldu.

13 Şubat 1925’te Şeyh Sait adında bir Kürt liderinin Genç ilinin Piran Köyü’nde başlattığı ayaklanma, Türkiye’nin içte ve dışta pek çok sorun yaşadığı bir dönemde patlak vermişti. İçte iktidar ile muhalefet arasındaki ılımlı hava giderek kaybolmuş, bir iç sorun olarak başlayan Nasturi ayaklanması İngiliz desteği ile bir dış sorun haline gelmişti. Lozan’dan arta kalan Musul sorunu ise Türkiye ile İngiltere’yi savaşın eşiğine getirmişti.