TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ - Deneme Sınavı - 2

Cemal Gürsel’in ‘ikinci Cumhuriyetin kuruluş yılı’ ilan ettiği 1961 yılı içinde
siyasi parti faaliyetleri kısmen serbest bırakıldı. Yeni Anayasa hazırlandı. Seçim
Kanunu yürürlüğe girdi. Bu süreçte 27 Mayıs sonrasının ilk büyük işçi mitingi
Eskişehir’de gerçekleştirildi. Seçimlerin zamanında yapılacağı açıklandı. İlk işçi
kafilesi Almanya’ya gitti. İlk siyasi gençlik kurultayı olan CHP Gençlik Kolları I.
Kurultayı toplandı.

Ülke 1961 yılında sivil yönetime geçti. İsmet İnönü Başkanlığındaki birinci koalisyon hükümeti döneminde Yassıada mahkûmlarının bir kısmına özgürlük yolunu açan af yasası çıkarıldı. Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in de kimi mahkûmlarla ilgili tasarrufları oldu. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar sağlık nedeniyle 1964 yılında serbest bırakıldı.

Anayasa; devlet iktidarının uyacağı temel ilkeleri Cumhuriyetin nitelikleri
olarak belirlemiştir. “Türkiye Cumhuriyeti insan haklarına, Başlangıç’ta belirtilen temel ilkelere dayanan mili, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.”
Anayasa ayrıca bir önceki dönemde yaşanan sorunlara karşı laiklik ilkesini ayrı
bir güvenceye bağlamıştır. (istismar yasağı, din-siyaset ayrılığı, Atatürk devrimine bağlılık, partilerin uyacakları esaslar vb) Diyanet İşleri Başkanlığı da ilk defa
olarak anayasal düzeyde ele alınmıştır.

1961 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul
eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden
oluşan 1961 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun
metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir.

1961 Anayasası Cumhuriyet tarihimizin en demokratik ve özgürlükleri genişleten anayasası olarak kabul görmüştür.

Siyasi partilerin seçime katılabilmeleri için 25 seçim çevresinde örgütlenmiş
olmaları ve ilin çıkaracağı milletvekili sayısı kadar aday göstermeleri gerekiyordu. Seçim çevresinde değerlendirilemeyen artık oyların bir milli seçim çevresinde
birleştirilerek partiler arasında dağılmasını öngören ve adına milli bakiye sistemi
denilen bir sistem benimsenmişti. Bu yolla 1965 seçimlerinde ilk kez bir sosyalist
parti, Türkiye İşçi Partisi (TİP) parlamentoya girecekti.

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde
“Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir.

27 Mayıs 1960’tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962
yılında İstanbul’da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeni ile olmuştur.

29 Eylül 1960’da da esas amacından ayrıldığı, dini siyasete alet ettiği, bir grup vatandaşı diğer gruba düşman ettiği, vatandaşlar arasında eşitlik haklarını ihlal ettiği, parti ileri gelenleri tarafından Anayasanın ihlaline yol açıldığı, seçmenlerine karşı güven bırakmadığı, parti teşkilatına hesap vermekten korkup değişik tarihlerdeki genel kongrelerin yapılmasına engel olduğu ve sosyal bir parti olma özelliğini kaybettiği gerekçeleriyle Demokrat Parti kapatılmıştı.

27 Mayıs hareketinin en dikkat çekici özelliklerinden biri askerî müdahalenin meşru bir zemine oturtulmaya çalışılmasıydı. Demokrat Parti’nin meclis üstünlüğü ile muhalefeti susturması, Tahkikat Komisyonu kurması, temel hak ve özgürlükleri askıya alması gibi nedenleri dikkate alan İstanbul Hukuk Fakültesi’nin kimi öğretim üyelerinden oluşan bilim kurulu, içinde bulunulan durumun adi bir hükümet darbesi sayılamayacağına ilişkin rapor verdi. Böylece hukuksal zemin oluştu. Ardından Kara Kuvvetleri Komutanı Org. Cemal Gürsel, Devlet ve Hükümet Başkanı olarak bütün icrai yetkileri üzerine aldı ve 30 Mayıs 1960’da ilk Gürsel Hükümeti göreve başladı.

Ülke 1961 yılında sivil yönetime geçti. İsmet İnönü Başkanlığındaki birinci koalisyon hükümeti döneminde Yassıada mahkûmlarının bir kısmına özgürlük yolunu açan af yasası çıkarıldı. Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in de kimi mahkûmlarla ilgili tasarrufları oldu. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar sağlık nedeniyle 1964 yılında serbest bırakıldı. 1966’da çıkarılan Af Kanunu ile de Demokrat Partili hükümlülerin kamu hakları yeniden tanındı, siyasi hakları da geri verildi.

1961 Anayasası 27 Mayıs’tan önce ülkenin yüz yüze kaldığı rejim sorunlarına cevap veren, demokratik anayasa yapma amacına uygun bir anayasa olarak ortaya çıkmıştır. Çok partili döneme geçildikten sonra özellikle 1950-1960 arasındaki tüm sorunlar bir anayasa sorunu olarak görüldüğünden bu tür sorunların çözümü anayasada aranmış, bu nedenle 1961 Anayasası 1924 Anayasası’na göre daha uzun ve ayrıntılı olmuştur. Temel hak ve özgürlükler konusunda Anayasa son derece liberal ve demokratik eğilime sahiptir.

Kurucu Meclis çalışmaya başladıktan sonra Milli Birlik Komitesi kimlerin seçimlere katılabileceğini açıkladı. İlk genel seçimlere katılmak isteyen siyasal partilerin 13 Şubat 1961’e kadar kuruluş işlemlerini tamamlamış olması gerekiyordu. Bu açıklama yeni siyasi partilerin arka arkaya kurulmasını sağladı. Sosyalist Parti, Mutedil Liberal Parti bunlar arasındaydı. Arkasından Adalet Partisi, Çalışma Partisi, Cumhuriyetçi Mesleki Islahat Partisi, Memleketçi Serbest Parti ilk kurulan partiler oldu. Seçime katılmak için son gün olan 13 Şubat’ta ise yedi parti daha kuruldu. Bunlar Yeni Türkiye Partisi, Türkiye İşçi Partisi, Güven Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi, Muhafazakâr Parti ve Cumhuriyetçi Parti idi.

27 Mayıs 1960’tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962 yılında İstanbul’da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeni ile olmuştu. Grev başladığında henüz işçilere özgür sendika kurma, toplu sözleşme ve grev hakkı veren yasalar çıkmamıştı. İşçiler, 1961 Anayasası’nın verdiği haklara dayanmıştı. Hükümet, anayasal haklarını kullanan ve haklı isteklerde bulunan işçilere karşı hoşgörülü davranmış, bu nedenle grev olaysız sonlanmıştı.

6 Aralık 1922’de basına verdiği demeçte Halk Fırkası adıyla bir parti kuracağını açıklayan Mustafa Kemal, parti kurmaktaki amacını dört nokta üzerine oturtmuştu.

1. Kurtuluş Savaşındaki başarıyı siyaset, yönetim ve ekonomi alanında da sürdürmek ve gerekli atılımlarla, devrimlerle tamamlamak,

2. Yeni düzenlemeleri uzun süreli bir programa dayandırmak,

3. Böyle bir programı kişisellikten kurtarmak ve vatandaş çoğunluğunun desteğini sağlamak

4. Kurulacak partiyi halkçılık esasına oturtmak.

12 Mart 1971 tarihli muhtıra ile gelen askeri müdahale; üniversitelerdeki şiddet olaylarının önünün alınamaması, büyük şehirlerdeki eylemler gibi bir dizi nedenin etkisi altında gerçekleşmişti. Muhtıra metnine göre generaller anarşi, ekonomik ve sosyal huzursuzlukların sorumlusu olarak parlamentoyu ve hükümeti görüyor, çözümü ise yine parlamento içinde arıyorlardı. Tarafsız bir başbakanın başkanlığında Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin temsil edildiği bir kabinenin iyi bir formül olacağı düşünülüyordu. Muhtıra, hükümet kanadında yanıtını buldu. Başbakan Demirel görevinden ayrıldı. Ordu; 27 Mayıs 1960 yılından farklı olarak parlamentoyu dağıtmadan ve siyasal partileri kapatmadan sorunu çözmüş, Nihat Erim 26 Mart 1971’de on dört teknokrat ve sekiz siyasetçiyle partiler üstü yeni bir hükümet kurmuştu. Kabinenin beş üyesi AP’li, 3 üyesi CHP’li, 1’i Milli Birlik Grubu 14’ü ise parlamento dışından seçilmiş üyelerdi. Reform kabinesi olarak adlandırılan bu kabinede Sadi Koçaş ve Atilla Karaosmanoğlu’nun yanı sıra İsmail Arar, Ferit Melen, Hamdi Ömeroğlu, Osman Olcay, Sait Naci Ergin, Şinasi Orel, Ayhan Çilingiroğlu ve Türkan Akyol gibi kimi isimler bakan olarak görev aldılar. Meclisten güvenoyu alan hükümet, şiddet olaylarına karşı bazı illerde sıkıyönetim ilan ederek icraatlarına başladı. Hükümetten beklenen, reform paketlerini uygulamaya koymasıydı. Ne var ki hükümet daha ilk günden iç ve dış sorunlarla yüz yüze kaldı. En önemli olaylardan biri İsrail Başkonsolosu Efraim Elrom’un kaçırılması oldu. Eylemi gerçekleştirilenlere yönelik oldukça sert bir bildiri yayınlanmasına karşın Elrom öldürüldü. Olay, hükümet içinde önemli bir çatlak yarattı. Muhtıra sonrası ülke gündemini ordudan tasfiyeler, tutuklamalar, yargılamalar, idamlar ve parti kapatmaları işgal etti.

12 Mart 1971 tarihli muhtıra ile gelen askeri müdahale; üniversitelerdeki şiddet olaylarının önünün alınamaması, büyük şehirlerdeki eylemler gibi bir dizi nedenin etkisi altında gerçekleşmişti. Muhtıra metnine göre generaller anarşi, ekonomik ve sosyal huzursuzlukların sorumlusu olarak parlamentoyu ve hükümeti görüyor, çözümü ise yine parlamento içinde arıyorlardı. Tarafsız bir başbakanın başkanlığında Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin temsil edildiği bir kabinenin iyi bir formül olacağı düşünülüyordu. Muhtıra, hükümet kanadında yanıtını buldu. Başbakan Demirel görevinden ayrıldı. Ordu; 27 Mayıs 1960 yılından farklı olarak parlamentoyu dağıtmadan ve siyasal partileri kapatmadan sorunu çözmüş, Nihat Erim 26 Mart 1971’de on dört teknokrat ve sekiz siyasetçiyle partiler üstü yeni bir hükümet kurmuştu. Kabinenin beş üyesi AP’li, 3 üyesi CHP’li, 1’i Milli Birlik Grubu 14’ü ise parlamento dışından seçilmiş üyelerdi. Reform kabinesi olarak adlandırılan bu kabinede Sadi Koçaş ve Atilla Karaosmanoğlu’nun yanı sıra İsmail Arar, Ferit Melen, Hamdi Ömeroğlu, Osman Olcay, Sait Naci Ergin, Şinasi Orel, Ayhan Çilingiroğlu ve Türkan Akyol gibi kimi isimler bakan olarak görev aldılar. Meclisten güvenoyu alan hükümet, şiddet olaylarına karşı bazı illerde sıkıyönetim ilan ederek icraatlarına başladı. Hükümetten beklenen, reform paketlerini uygulamaya koymasıydı. Ne var ki hükümet daha ilk günden iç ve dış sorunlarla yüz yüze kaldı. En önemli olaylardan biri İsrail Başkonsolosu Efraim Elrom’un kaçırılması oldu. Eylemi gerçekleştirilenlere yönelik oldukça sert bir bildiri yayınlanmasına karşın Elrom öldürüldü. Olay, hükümet içinde önemli bir çatlak yarattı.

Milliyetçi Hareket Partisi - Alparslan Türkeş

12 Ekim 1975’de senato üçte bir yenileme ve milletvekili ara seçimleri yapıldı. Seçimler sonunda, 1973 seçimlerine göre AP ve CHP oylarını arttırdı. MHP durumunu korurken MSP ve CGP oy kaybetti. 5 Haziran 1977’de yapılan Senato üçte bir yenileme ve milletvekilliği genel seçimleri sonucunda ise CHP 213 milletvekilliği, AP 189 milletvekilliği ve MHP 16 milletvekilliği kazandı. Üçüncü büyük parti olan MSP düşüş yaşadı, parlamentoya ancak 24 milletvekili sokabildi. On milletvekili kaybeden CGP sadece üç milletvekili ile mecliste temsil edildi. Ancak seçimlerde en büyük kaybı DP yaşadı. Bir önceki seçimde 48 milletvekili çıkaran DP bu seçimlerde sadece 1 milletvekilliği kazanarak adeta siyasetten silindi. Ortaya çıkan sonuçlara bağlı olarak hükümeti kurma görevi Bülent Ecevit’e verildi. Bir azınlık hükümeti kurmaya çalışan Ecevit güvenoyu alamayınca çekildi. Hükümet AP-MSP-MHP koalisyonu ile kuruldu.

1 Haziran 1958’de parlamento General de Gaulle’eyi hükümet başkanlığına getirdi ve Ona yeni bir anayasa yapma yetkisi verdi. Hazırlanan Anayasa 28 Eylül 1958’de halk oylamasına sunuldu. Halkın %80’i kabul oyu verdi. Böylece Fransa’da 5.Cumhuriyet dönemi başladı.