TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

6 Aralık 1922’de basına verdiği demeçte Halk Fırkası adıyla bir parti kuracağını açıklayan Mustafa Kemal, parti kurmaktaki amacını dört nokta üzerine oturtmuştu.

1. Kurtuluş Savaşındaki başarıyı siyaset, yönetim ve ekonomi alanında da sürdürmek ve gerekli atılımlarla, devrimlerle tamamlamak,

2. Yeni düzenlemeleri uzun süreli bir programa dayandırmak,

3. Böyle bir programı kişisellikten kurtarmak ve vatandaş çoğunluğunun desteğini sağlamak

4. Kurulacak partiyi halkçılık esasına oturtmak.

“Devlet biçiminin iki saat içinde pek sınırlı tartışmalardan sonra değiştirilmesi”ni doğru bulmayan Ahmet Emin Yalman’ın asıl endişesi ise Hilafet kurumuydu. Yalman, “Hilafet bizden giderse, beş on milyonluk Türkiye devletinin İslam dünyası için hiç ehemmiyeti kalmayacağını, Avrupa siyaseti karşısında da küçük ve kıymetsiz bir hükümet mevkiine düşeceğimizi anlayabilmek için büyük bir dirayete lüzum yoktur” diye düşünüyordu.

20 Ocak 1921’de kabul edilen ve yirmi üç madde ile bir ekten oluşan yeni devletin ilk anayasası (Teşkilat-ı Esasiye Yasası) ulus egemenliğini benimsemiş, TBMM’nin yapısı ve yetkisi ile yerel yönetimleri hükme bağlamıştı

1924 Anayasası iki temel ilke üzerinde inşa edilmiştir. “Cumhuriyet” ve “Güçler Birliği” esasları baş ilkelerdir. Cumhuriyet ilkesi üzerine kıskançlıkla durulmuş, devlet biçiminin “Cumhuriyet” olduğu yolundaki maddenin değiştirilmesinin, hatta değiştirilmesinin önerilmesinin bile olanaklı bulunmadığı vurgulanmıştır. (Madde 102) Ulusal Cumhuriyetin güçler birliği esası üzerinde yükselmesinin en önemli sonucu ise, egemenliğin kayıtsız şartsız Türk Ulusuna ait bulunduğu ve ulusa ait bu hakkı kullanacak tek makamın TBMM olduğudur. Meclisin üstünlüğü mutlaktır. Yasama Gücü açısından; güçler birliğinin doğal sonucu olarak yasaları yapma ve onları yorumlama yetkisi TBMM’ye aittir. Yasama organı olarak Meclis’in seçimine bütün Türk Ulusu katılırsa da kadınlara bu hak verilmemiştir. Anayasa tasarısında kadınları seçme ve seçilme hakkına kavuşturacak hüküm mecliste kabul edilmediği için egemen olan ulus erkek ulustur. Anayasa, seçimlerin nasıl yapılacağının özel yasa ile saptanacağını hükme bağlamıştır. Anayasaya aykırı yasaları saptayarak onları geçersiz kılacak bir mekanizma (günümüzdeki Anayasa Mahkemesi) bulunmadığı için TBMM Anayasa’ya aykırı yasa koyabilir. Yalnız Meclis’in kendisi bir yasasını Anayasaya aykırı gördüğünde onu kaldırabilir. Cumhurbaşkanı bir yasayı ancak bir kez “yeniden görüşülmek üzere” Meclis’e geri gönderebilir. Meclis’in ısrarı karşısında hiçbir yetkisi yoktur. Meclis, yasama gücünü aşan yetkilerle de donatılmıştır. Savaş ilanı, barış ve diğer uluslararası antlaşmaların yapılması, para basımı, akçalı yüklenme sözleşmelerinin ve ayrıcalıkların onaylanması gibi yetkiler tümüyle TBMM’ye aittir.

TBMM’yi “olağanüstü yetkili bir meclis” olmaktan çıkaran 1924 Anayasası 102. maddesiyle anayasanın nasıl değiştirileceğini hükme bağlayarak TBMM’nin kuruculuk niteliğine son vermişti. Ulus egemenliğine dayanan cumhuriyet güvence altına alınmış, “Türklük” etnik değil, tamamen hukuksal bir kavram olarak ele alınmıştı. 88. maddeye göre “Türkiye’de din ve ırk ayırt edilmeksizin vatandaşlık bakımından herkese Türk denir” denilerek hem ırka hem de dine dayanan vatandaşlık tanımı reddedilmişti.

1924 Anayasası esnek ve geliştirici hükümlere de açıktı. Bu sayede devrimler geliştikçe bu gelişim, yapılan değişikliklerle Anayasaya yansıtılabildi. Bu yönde ilk ve en önemli değişiklik 10 Nisan 1928’de yapıldı. 2. maddede yer alan devletin dininin İslam olduğu hükmü ile 26. maddede TBMM’nin görevleri arasında en başta sayılan “dinsel hükümlerin yerine getirilmesi” yükümlülüğü kaldırıldı. Ayrıca 16. ve 38. maddelerde bulunan milletvekillerinin ve cumhurbaşkanının göreve başlarken yapacakları ant içme formülündeki dinsel sözcük kaldırıldı. Bu değişikliklerle anayasa laikleştirilirken devletin hangi dinden olursa olsun yurttaşlarına eşit yaklaşmasının önündeki engel de kaldırılmış oldu.

İstanbul’un işgali üzerine Ankara’da toplanan TBMM’de başta Mustafa Kemal olmak üzere Ali Fuat Cebesoy, Kazım Karabekir, Refet Bele, Kazım Özalp, Fahrettin Altay, Cafer Tayyar Eğilmez, İsmet İnönü, Fevzi Çakmak, Ali Çetinkaya, Yusuf İzzet Met gibi komutanlar seçilerek üye olmuşlardı.

Başta Refet Bele ve Adnan Adıvar olmak üzere hükümete güvenoyu vermeyen milletvekillerinden kimileri oylamanın yapıldığı gün Halk Partisi’nden istifa ettiler. Sonraki günlerde de istifalar sürdü. Kısa sürede istifa ederek bağımsız kalan milletvekili sayısı 29’a yükseldi. Bu 29 milletvekili 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Partisi’ni (TpCP) kurdu.

Takrir-i Sükûn, diğer bir deyişle huzuru, düzeni koruma yasası özünü tek bir madde ile ortaya koymuştu. Buna göre; Hükümet, “gericiliğe, ayaklanmaya ve memleketin soysal düzenini ve huzur ve sükûnunu ve güveliğini ve asayişini bozmaya neden olacak bütün kuruluşlar, kışkırtmalar, girişimler ve yayınları” Cumhurbaşkanının onayı ile doğrudan doğruya yasaklamaya yetkili kılınıyordu. Bu gibi eylemcileri İstiklal Mahkemesi’ne verebilecekti. İki yıl yürürlükte kalacak olan bu yasa, Anayasa’nın “özgürlüklerin sınırını kanun belirler” hükmündeki sınırı belirleme niteliğine sahipti. Bu çerçevede yalnızca isyanın bastırılmasında değil aynı zamanda her türlü devrim karşıtı etkinlikleri ortadan kaldırabilecek bir güce sahipti. Hükümeti, gazeteleri kapatmaktan partileri dağıtmaya kadar büyük yetkilerle donatıyordu.

Mustafa Kemal Paşa konuyu 31 Ekim’de toplanan I. Müdafaa-i Hukuk Grubu (I. Grup) toplantısına götürdü ve burada Saltanatın kaldırılmasının zorunlu olduğunu belirtti. Ayrıca Keçiören’de Saltanat’ın kaldırılacağından kaygı duyan Rauf Bey’i de odasına çağırarak, Saltanat ile Hilafeti birbirinden ayıracaklarını söyledi ve ondan Saltanat’ın
kaldırılması konusunda bir konuşma yapmasını istedi. 1 Kasım 1922’de toplanan TBMM, Saltanatın kaldırılmasını uzun uzun tartıştı. Rauf Bey de Saltanatın kaldırılmasını destekleyen bir konuşma yaptı hatta daha da ileri giderek o günün bayram olmasını istedi. Görüşmeler sırasında Mustafa Kemal Paşa da egemenliğin ulusa geçtiğini, ulus temsilcilerinden oluşan TBMM’den başka bir saltanat makamının olmadığını açıklayarak tarihten örnekler verdi, Hilafet ile Saltanat’ın birbirinden ayrılabileceğine işaret etti.

Oturum başkanı kararın oybirliği ile benimsendiğini belirtirken, bir kişi karşı olduğunu söyledi ve kararın oy çokluğu ile alındığını vurgulamak istedi. TBMM 1 Kasım 1922 günü
şu kararı aldı.
1. Anayasa ile Türkiye halkı, egemenlik ve hükmetme haklarını gerçek temsilcisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin manevi kişiliğinde bırakılması ve bölünmesi ve verilmesi mümkün olmamak üzere temsile ve doğrudan doğruya kullanmaya karar verdiği için, Misak-ı Milli sınırları içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nden başka hükümet biçimi tanımaz. Buna göre Türkiye halkı, kişisel egemenliğe dayalı olan İstanbul’daki hükümet biçimini 16 Mart 1920’den itibaren sonsuzluğa kadar tarihe karışmış saymıştır.
2. Halifelik yüksek Osmanlı ailesine ait olup, Halifeliğe, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından ailenin içinden bilim ve ahlakça en üstün durumda olanı seçilir. Türkiye Devleti Halifelik makamının dayanağıdır.

23 Nisan 1920’de çalışmalarına başlayan TBMM; ittihatçı, itilafçı, İslamcı, Osmanlıcı, liberal, Bolşevik, çiftçi, işçi, tüccar, aşiret reisi, öğretmen, politikacı olmak üzere çok farklı düşünce ve sosyal tabandan ulus temsilcilerini içinde barındırıyordu. Birleştikleri konu; vatanın kurtuluşu idi. Bununla birlikte ilk günlerin heyecanlı havası geçtikten ve milletvekilleri birbirlerini daha iyi tanıdıktan sonra düşünce ayrılıkları kendisini göstermeye başladı. Farklı düşünceler; Tesanüd Grubu, İstiklal Grubu, Islahat Grubu, Halk Zümresi gibi isimler altında toplandı.

6 Aralık 1922’de basına verdiği demeçte Halk Fırkası adıyla bir parti kuracağını açıklayan Mustafa Kemal, parti kurmaktaki amacını dört nokta üzerine oturtmuştu.
1. Kurtuluş Savaşındaki başarıyı siyaset, yönetim ve ekonomi alanında da sürdürmek ve gerekli atılımlarla, devrimlerle tamamlamak,
2. Yeni düzenlemeleri uzun süreli bir programa dayandırmak,
3. Böyle bir programı kişisellikten kurtarmak ve vatandaş çoğunluğunun desteğini sağlamak
4. Kurulacak partiyi halkçılık esasına oturtmak.

Türk tarihine “9 Umde” olarak geçen bu beyannamenin ilk ilkesinde; “Egemenlik kayıtsız ve şartsız milletindir. Halkın kendi kendisini idare etmesi esastır. Milletin gerçek ve tek mümessili Türkiye Büyük Millet Meclisidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi dışında hiçbir fert, hiçbir kuvvet ve hiçbir makam millet mukadderatına hakim olamaz” denilerek Cumhuriyetçilik vurgulandı. “Saltanatın kaldırılmasına ve milli egemenliğin asla bölünmez ve vazgeçilmez surette Türk milletinin gerçek ve tek mümessili olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin manevi şahsiyetinde toplanmış bulunduğuna dair 1 Kasım 1922 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde oy birliği ile alınan karar hiçbir surette değiştirilemez prensiptir” denilerek cumhuriyet idaresi pekiştirildi.

Türkiye Devleti’nin rejimi belirlendikten sonra Cumhurbaşkanı seçimine geçildi. Oylama 15 dakika sürdü. Oturum başkanı İsmet (Eker) Bey saat 20:45’te oylamaya katılan 158 üyenin oybirliği ile Cumhurbaşkanlığına Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın seçildiğini açıkladı. Mustafa Kemal Paşa bu sonuçtan dolayı bir teşekkür konuşması yaptı.

Anayasa tasarısı 9 Mart 1924’te TBMM’de görüşülmeye başlandı. Eleştiri ve tartışmalar başlıca dört nokta üzerinde yoğunlaştı. Bunlar; Anayasanın kurucu meclisçe hazırlanması gerektiği, millet meclisi yanında ikinci bir meclisin de gerekli olduğu, cumhurbaşkanına verilmek istenen meclisi dağıtma yetkisi ve cumhurbaşkanının veto yetkisi idi.

1924 Anayasası iki temel ilke üzerinde inşa edilmiştir. “Cumhuriyet” ve “Güçler
Birliği” esasları baş ilkelerdir.

Hükümet, Takrir-i Sükûn Yasası’nı 6 Mart 1925 günü uygulamaya koydu. Zararlı
ve yıkıcı yayınlarıyla ayaklanmayı doğrudan ya da dolaylı olarak etkiledikleri gerekçesiyle İstanbul’da çıkan Tevhid-i Efkâr, İstiklal, Son Telgraf, Aydınlık, Orak çekiç,
Sebilü’r-reşat, Presse de Soire, İzmir’de Sada-yı Hak, Adana’da Sayha, Trabzon’da İstikbal ve Kahkaha adlı gazete ve dergileri kapattı.

Yargılamaya 26 Haziran’da başlayan İstiklal Mahkemesi suikastın basit bir girişim olmadığı, suikastçıların; TBMM’deki II. Grup üyeleri, eski İttihatçılar ve TpCP üyelerinin birleşerek hükümeti devirmeyi hedefledikleri kanısına varmıştı. 12 Temmuz’da sanıkların savunmalarına geçildiğinde sanıklar arasında yer alan Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Cafer Tayyar Eğilmez mahkeme başkanının “savunma yapacak mısınız” sorusunu “Hayır” diye yanıtlayarak savunma yapma gereği duymamışlardı. Kararını 13 Temmuz 1926’da açıklayan mahkeme heyeti; sanıkları, suikast olayıyla ilgileri yönünden 4 gruba ayırmış, cezaları da buna göre belirlemişti.

Mahkeme ilk gurupta bulunan 15 kişi hakkında idam kararı vermişti. Bunlar; Ziya Hurşit, Gürcü Yusuf, Laz İsmail, Çopur Hilmi, Sarı Efe Edip, Albay Rasim, İsmail Canbulat, Rüştü Dadaş, Ahmet Şükrü, Albay (Ayıcı) Arif, Abidin, Halis Turgut, Hafız Mehmet’ti.

23 Nisan 1920’de çalışmalarına başlayan TBMM; ittihatçı, itilafçı, İslamcı, Osmanlıcı, liberal, Bolşevik, çiftçi, işçi, tüccar, aşiret reisi, öğretmen, politikacı olmak üzere çok farklı düşünce ve sosyal tabandan ulus temsilcilerini içinde barındırıyordu. Birleştikleri konu; vatanın kurtuluşu idi.

Bununla birlikte ilk günlerin heyecanlı havası geçtikten ve milletvekilleri birbirlerini daha iyi tanıdıktan sonra düşünce ayrılıkları kendisini göstermeye başladı. Farklı düşünceler; Tesanüd Grubu, İstiklal Grubu, Islahat Grubu, Halk Zümresi gibi isimler altında toplandı. Bu  ruplardan bazıları geleceğe dönük programlar da hazırlamıştı.

I. Grup’tan aday olmak isteyenler bu 9 ilkeyi kabul ettiklerini belgeleyerek seçimlere girebilmiştir. Halk Fırkası ve Müdafaa-i Hukuk Fırkası adlarının birlikte
kullanıldığı bu seçimlerde; muhalefet seçimlere katılmadığı Mustafa Kemal de
muhaliflere listesinde yer vermediği için Eylül 1923’te yapılan seçimleri Mustafa Kemal önderliğindeki I. Grup kazanmış, böylece Halk Fırkası’nın oluşumuna
giden yol açılmıştır. Milletvekillerinin de katılımı ile parti tüzüğü hazırlanmış
ve 9 Eylül 1923’de yeni Türkiye Devleti’nin ilk siyasal partisi kurulmuştur.