TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

Türkiye II. Dünya Savaşına katılmamasına rağmen, etrafını saran bu büyük savaşın etkilerini her alanda hissetti. Tek parti yönetimiyle idare edilen ülkemizde büyük ekonomik sorunlar çıktı. Ülkede siyasal idareye karşı memnuniyetsizlik ve sisteme karşı muhalefet iyice belirginleşti. Toplumda büyük oranda bir değişim ve dönüşüm talebi başladı. II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan uluslararası şartlar, Türkiye’nin iç ve dış politikasını derinden etkiledi. Bu yıllarda Türkiye’nin en önemli dış meselesi, Türk Sovyet ilişkilerinin bozulması hatta iki ülkeyi savaşın eşiğine kadar getirmesiydi. Avrupa’da demokratik cepheyi temsil eden ülkelerin, totaliter ve tek partili rejim sahibi ülkelere karşı savaşı kazanmış olması, serbest seçim esasına dayalı demokrasilerin yaygınlaşmasına sebep oldu. Tek parti idareleri iyice gözden düştü ve terk edilmeye başlandı. Türkiye’nin tercihini Batı ittifakından yana yapması aynı zamanda Batı’daki yeni değişimi ve gelişimi peşinen kabul etmesi, iç siyasetteki dönüşümü bir an önce gerçekleştirmesi anlamına geliyordu. Batı dünyasının kapısını çok partili demokrasi açacaktı. Aksi takdirde uluslararası alanda yalnız kalma ihtimali kuvvetlenecek ve Sovyetler Birliği karşısında oldukça zor duruma düşülebilecekti. Doğru cevap B'dir.

Sözü edilen tüm gelişmeler Türkiye'de çok  partili yaşama geçişi hızlandırmıştır

Türkiye’nin demokrasi ve çok partili hayata ilişkin kararlılığını Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 19 Mayıs’ta; “Memleketin siyaset ve fikir hayatında demokrasi prensipleri daha geniş ölçüde hüküm sürecektir” diyerek gösterdi. Böylece Cumhurbaşkanı İnönü, bir yandan hür dünyaya, demokratikleşme mesajları gönderirken diğer yandan ülke içi siyasi aktörleri yeni döneme hazırlıyordu.

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Bütçe Kanunu görüşmeleri CHP’de tek parti yönetiminden farklı gerekçelerle rahatsız olan bir grubun daha da belirginleşmesini sağladı. Bu grubun birlikte ve ortak bir şekilde hükümete yönelik ilk talebi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi isteği yani “Dörtlü Takrir” ile oldu. Haziran 1945’te Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü’nün imzaladığı bu önerge, CHP Meclis Grup Başkanlığı’na verildi.

4 Aralık’ta Çankaya’ya çıkan Celal Bayar, yeni partinin tüzük ve programını Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye sundu. Bu gelişmelerin ardından Demokrat Parti (DP), Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından 7 Ocak 1946’da İçişleri Bakanlığı’na yapılan müracaatla kuruldu. Kurucular, Celal Bayar’ı partinin ilk Genel Başkanı seçtiler.

Siyasetin durumu ve siyasi partilerin tavrını belirleyen Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, bir beyanname hazırlayarak Başbakan Peker ve Muhalefet lideri Bayar’a da gösterdikten sonra 12 Temmuz 1947’de yayınladı.

Beyannamede; meşru bir muhalefetin önemine dikkat çekilerek, iktidarın muhalefete hiç bir şekilde baskı yapamayacağı vurgulanıyordu. Ayrıca, Bayar’ın iddiaları makul görülerek, muhalefete sahip çıkılırken, Başbakan Peker’in iddiaları karşılıksız kalıyordu. Cumhurbaşkanı demokrasiye geçişte kararlı tutumuyla tavrını ortaya koyarken, iktidar ve muhalefet ilişkilerine de yeni boyut kazandırdı. Böylece Cumhurbaşkanı İnönü tavrını ortaya koymuş, siyasetin yeniden yapılandırılmasına yol açacak yeni bir süreci başlatmış oldu.

14 Mayıs gece yarısına doğru gayri resmi sonuçlar açıklanmaya başlandığında siyasette büyük bir sürpriz yaşandı. DP, büyük bir zafer kazanmıştı. En iyimser tahminlerde bile kimse DP’nin bu kadar büyük başarı kazanacağını beklemiyordu. 14 Mayıs 1950 seçim sonuçlarına göre DP, 408 milletvekili kazanmıştı.

Kamuoyu tarafından ordunun askeri müdahale yapabileceği ihtimali ilk kez 1958 yılının ilk günlerinde yaşanan 9 Subay Hadisesi’yle belirdi. Binbaşı Samet Kuşçu, 9 subayın ismini vererek hükümeti değiştirmeye yönelik askeri bir darbe yapılacağı ihbarında bulundu. Kuşçu’nun ihbar ettiği bu subaylar hükümete karşı darbeye teşebbüsten tutuklanarak Askeri Mahkeme’de yargılandılar.

Milli Birlik Komitesinin kararları hızla yerine getirilerek Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun cezaları 16 Eylül’de ve Başbakan Adnan Menderes’in cezası ise 17 Eylül 1961’de infaz edildi. Darbe sonrası Demokrat Parti kapatıldı.

Askeri müdahale için bütün riskleri alan ordu, Tümgeneral Cemal Madanoğlu komutasında sabaha karşı 03.30’da harekete geçti. Bir direnişle karşılaşmayan asker, kısa sürede ülkedeki kontrolü ele geçirdi, önce Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ı, sonra bakanları ve en son Başbakan Menderes’i tutuklayarak sivil yönetimi devirdi. Org. Cemal Gürsel askeri müdahalenin başına geçti. Kısa sürede Org. Cemal Gürsel başkanlığında 38 kişilik bir Milli Birlik Komitesi oluşturularak ülke yönetimini eline aldı.

Askerler özellikle laiklikten sapma olduğunu ve DP’nin hızla otoriter bir yönetime gittiğini gördüler. Ayrıca DP’nin ülke sorunlarına çözüm üretmekte zorlanması ve bu nedenle siyasetin tıkanması da askerleri oldukça rahatsız ediyordu.

DP 15 Nisan 1960’ta TBMM’ye bir soruşturma önergesi verdi. Önergede; CHP’nin seçim dışı yollardan iktidara gelmek için ülkede huzursuzluk çıkardığını ileri sürülüyordu. Araştırılması için TBMM’de 15 kişilik bir “Tahkikat Komisyonu” kurulmasını istendi.

Adnan Menderes Hükümeti için 1955 yılı oldukça zor bir yıl oldu. 1954 seçimleriyle Meclis’teki gücü oldukça zayıf olan muhalefet partilerinin, hükümeti denetleme görevini DP Meclis Grubu üstlendi. Parti içi taleplerin dikkate alınmaması ise partideki huzursuzluğu artırdı. 15 Ekim 1955’de on milletvekili DP’den istifa etti. Bu milletvekilleriyle birlikte hareket eden dokuz milletvekili de DP Haysiyet Divanı tarafından partiden uzaklaştırıldı. Böylece DP bir kez daha parçalandı ve Hürriyet Partisi kuruldu.

DP, 1950-1954 döneminde ekonomik yatırımlar yaparak, büyük başarılar elde etti. Türkiye, rekor ekonomik büyüme rakamlarını yakaladı. Ekonomik gelişim, sosyal ve siyasal değişimin önünü açtı. Dönem bir af kanunuyla başladı ve birçok alanda sosyal ve siyasal hakları genişleten düzenlemeler yapıldı. DP, toplumsal hayatta ve ekonomik alanda sağlanan başarıları 1954 seçimleriyle sandığa yansıttı. Cumhuriyet tarihinin en yüksek oy oranına ulaştı.

CHP ile 1946’de çok partili siyasal hayata yumuşak bir geçiş yapmayı başaran Türkiye Cumhuriyeti, 1950’de de tamamen demokratik yöntemlerle muhalefeti iktidara taşıdı. Dört yıllık süren
çok partili hayat süreci sonucunda iktidar değişikliğinin gerçekleşmesi Türk demokrasisi için son derece önemli bir başarıydı.

Dönemi için oldukça ileri bir çalışma olan yeni Seçim Yasası’nın, siyasi istikrarı korumak adına
bir seçim bölgesinde seçime katılan partiler arasında en fazla oyu alan parti, o bölgedeki bütün milletvekillerine sahip olmasını öngören çoğunluk sistemini kabul etmesi ise çeşitli sakıncalara kapı aralıyordu.

Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, bir beyanname hazırlayarak Başbakan Peker ve Muhalefet lideri Bayar’a da gösterdikten sonra 12 Temmuz 1947’de yayınladı. Beyannamede; meşru bir muhalefetin önemine dikkat çekilerek, iktidarın muhalefete hiç bir şekilde baskı yapamayacağı vurgulanıyordu. Ayrıca, Bayar’ın iddiaları makul görülerek, muhalefete sahip çıkılırken, Başbakan Peker’in iddiaları karşılıksız kalıyordu. Cumhurbaşkanı demokrasiye geçişte kararlı tutumuyla tavrını ortaya koyarken, iktidar ve muhalefet ilişkilerine de yeni boyut kazandırdı. Böylece Cumhurbaşkanı İnönü tavrını ortaya koymuş

CHP, 5 Haziran’da Seçim Kanunu’nda önemli değişiklikler yaparak; seçimlerin tek dereceli yapılmasını yani milletvekillerinin doğrudan halkın tercihiyle seçilmesini kararlaştırdı. Bu zamana kadar seçimler
iki dereceli yapılıyordu. Yani seçmenler seçicileri seçiyor, seçiciler de milletvekillerini belirliyordu. Tek dereceli seçimler milletvekillerin doğrudan halk tarafından seçilmesi demokrasi bakımından son derece önemli bir adım oldu.

Devletçiliğin yeniden tanımlandığı programda, özel teşebbüs ve sermayenin teşvik edilerek korunacağı açıklanmıştı. DP’nin programında belirgin bir liberalizm etkisi görülüyordu.