TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

1945 yılında Türkiye’ye nota veren Sovyetler Birliği, 1925 Dostluk ve İşbirliği Anlaşması’nın II. Dünya Savaşı sonrasında oluşan yeni şartlara uymadığı gerekçesiyle süresinin uzatılmayacağını bildirdi. Türkiye’den Boğazlarda üs ve doğu sınırından bir miktar toprak vermesini talep etti. Sovyetler Birliği’ni
askerî yöntemlerle ikna edebilecek güce sahip olmadığını düşünen Türkiye, çözümü diplomaside yani bir kez daha denge politikasında görerek, acil bir şekilde Batı ittifakı içerisinde yer alma çabası içerisine girdi.

Tek parti döneminde CHP, bilinen otoriter tek parti yönetimlerinden farklı olarak yeni arayışlar içerisine girdi. Örneğin parlamentoyu sağlıklı çalıştıracak ve iktidarı denetleyebilecek bir ara çözüm üretildi. İktidar partisi içerisinde oluşturulan bağımsız grup ya da müstakil grubun iktidara karşı Mecliste muhalefet yapması ve hükümeti takip ederek denetlemesi planlandı. Müstakil Grup; parti başkanlığına bağlı çalışacak, fakat hükümetin faaliyetlerini açıkça eleştirebilecekti. Ne var ki tek parti döneminde Müstakil Grup, hiçbir zaman planlandığı gibi hareket edemedi ve Meclis içerisinde iktidara karşı denetim yapma gücünü gösteremedi. Oysa parlamentonun sağlıklı çalışması ve Cumhuriyet idaresinde demokratik bir yönetimin tesis edilebilmesi güçlü bir muhalefete bağlıydı. Bu durum yeni bir muhalefet partisini zorunlu hale getirdi.

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Bütçe Kanunu görüşmeleri CHP’de tek parti yönetiminden farklı gerekçelerle rahatsız olan bir grubun daha da belirginleşmesini sağladı. Bu grubun birlikte ve ortak bir şekilde hükümete yönelik ilk talebi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi isteği yani “Dörtlü Takrir” ile oldu. Haziran 1945’te Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü’nün
imzaladığı bu önerge, CHP Meclis Grup Başkanlığı’na verildi. Kısaca “Dörtlü Takrir” olarak bilinen önergeyle; 1924 Anayasası’nın demokratik ruhuna vurgu yapılarak, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün 19 Mayıs konuşması referans gösterilerek, bireysel siyasi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi talep ediliyordu. Doğru cevap A'dır.

Bu arada CHP’den uzaklaşan dört milletvekili, sürekli toplantılar yaparak, yeni bir siyasi hareket için çalışmalara başladılar. 4 Aralık’ta Çankaya’ya çıkan Celal Bayar, yeni partinin tüzük ve programını Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye sundu. Bu gelişmelerin ardından Demokrat Parti (DP), Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından 7 Ocak 1946’da İçişleri Bakanlığı’na yapılan müracaatla kuruldu. Doğru cevap B'dir.

CHP, çok partili hayatın ilk genel seçimlerinin 21 Temmuz 1946’da yapılmasına karar verdi. DP, zamansızlıktan teşkilatlanamadığı 16 vilayetten milletvekili adayı gösteremezken, milletvekili adaylarını ağırlıklı olarak; avukat, çiftçi ve iş adamları oluşturdu. 21 Temmuz 1946 seçimlerinde CHP, ezici bir çoğunlukla zafer kazandı. DP’liler; seçimlerde açık oy-gizli tasnif ve kullanılan oyların hemen yakılması yönteminin uygulanmış olmasından, taşra bürokrasinin CHP lehindeki zorlamalarına kadar birçok şekilde seçim usulsüzlüklerinin yapıldığını iddia ederek 37 vilayette seçimlere itiraz ettiler. Demokrasi açısından ilk kez tek dereceli bir seçim olması yönünden olumlu
bir adım olan 1946 Genel Seçimleri, DP muhalefetinin seçimlerde usulsüzlükler yapıldığı yönündeki şiddetli itirazları nedeniyle Cumhuriyet tarihinin en çok tartışılan seçimi oldu.

Siyasetin durumu ve siyasi partilerin tavrını belirleyen Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, bir beyanname hazırlayarak Başbakan Peker ve Muhalefet lideri Bayar’a da gösterdikten sonra 12 Temmuz 1947’de yayınladı. Beyannamede; meşru bir muhalefetin önemine dikkat çekilerek, iktidarın muhalefete hiç bir şekilde baskı yapamayacağı vurgulanıyordu. Ayrıca, Bayar’ın iddiaları makul görülerek, muhalefete sahip çıkılırken, Başbakan Peker’in iddiaları karşılıksız kalıyordu. Cumhurbaşkanı demokrasiye geçişte kararlı tutumuyla tavrını ortaya koyarken, iktidar ve muhalefet ilişkilerine de yeni boyut kazandırdı. Böylece Cumhurbaşkanı İnönü tavrını ortaya koymuş, siyasetin yeniden yapılandırılmasına yol açacak yeni bir süreci başlatmış oldu. 12 Temmuz Beyannamesi, siyasette büyük yankı buldu. Beyannamede açıkça bir hedef gösterilmese de CHP içerisinde sertlik yanlısı grubun öncüsü Başbakan Recep Peker’e yönelik bir eleştiri vardı. 12 Temmuz Beyannamesi’nin oluşturduğu hava ile CHP içerisindeki ılımlılardan oluşan 35’ler grubu harekete geçti. Önce 9 Eylül 1947’de Recep Peker Başbakanlık görevinden istifa etti, ardından 17 Kasım 1947’de, CHP VII. Büyük Kurultayı’nda Recep Peker ve ekibi tasfiye edildi. Böylece CHP, Cumhurbaşkanının yol göstericiliği ile yeni dönemin ruhunu kavramakta zorlanan kadroyu devre dışı bırakmış oldu. Ne var ki 12 Temmuz Beyannamesi DP’deki huzursuzlukları daha da artırdı. Beyannameyi ‘tarihi değeri olan bir iyi niyet ve ileri görüşlülük ifadesi’ olarak gördüğünü söyleyen DP Genel Başkanı Celal Bayar’a parti içinden tepkiler gelmeye başladı. Sertlik yanlısı bir grup DP yönetimini Cumhurbaşkanı İnönü ile uzlaşmak, DP’yi “muvazaa” bir muhalefet partisi haline getirmek ve parti içerisinde otoriter bir yönetim kurmakla suçladı. DP yönetimi, eleştirilere karşı parti içi disiplin kurallarını işleterek, partiden ihraçlara başladı. Partiden atılan milletvekillerine destek veren bazı milletvekilleri de istifa edince DP Meclis Grubu üyelerinin yarısını kaybetti ve DP’nin milletvekili sayısı 31’e kadar düştü. Doğru cevap D'dir.

DP’nin böyle büyük bir zafer kazanmasında; tek parti döneminde II. Dünya Savaşı’nın da tetiklediği ekonomik ve siyasi sıkıntıların hafızalarda canlı olması ve CHP’nin uzun süredir ülkeyi tek başına yönetmesinden kaynaklanan iktidar yorgunluğu etkili oldu. Ayrıca DP’nin daha evvelki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası örneklerinden aldığı dersler ile halkın nabzını iyi tutarak başarılı bir seçim stratejisi izlemesinin de kazandığı zaferde önemli payı oldu. 14 Mayıs seçimleriyle 27 yıldır iktidarda olan CHP’nin yerini DP’ye bırakması son derece önemli bir olaydı. Türkiye, dünyada tek parti idaresinden çok partili hayata geçen ve demokratik bir şekilde iktidar değişikliği gerçekleştiren nadir ülkelerden birisi oldu.  Doğru cevap A'dır.

1950-1960 DP iktidarı döneminde, pek çok muhalefet partisi faaliyet gösterdi. Bunlar; Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Millet Partisi (MP), Köylü Partisi (KP), Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) ve Hürriyet Partisi’ydi. DP, bu partilerden CHP dışında kalanları muhatap alarak iletişim bile kurmadı. Zira DP yöneticileri, CHP dışında kalan partilerin tamamının bir şekilde DP’den ayrılan kişilerce kurulmuş olmasını hoş görmedi. Doğru cevap E'dir.

Askeri müdahale için bütün riskleri alan ordu, Tümgeneral Cemal Madanoğlu komutasında sabaha karşı 03.30’da harekete geçti. Bir direnişle karşılaşmayan asker, kısa sürede ülkedeki kontrolü ele geçirdi, önce Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ı, sonra bakanları ve en son Başbakan  Menderes’i tutuklayarak sivil yönetimi devirdi. Org. Cemal Gürsel askeri müdahalenin başına geçti. Kısa sürede Org. Cemal Gürsel başkanlığında 38 kişilik bir Milli Birlik Komitesi oluşturularak ülke yönetimini eline aldı. 14 Mayıs 1950, demokrasi ve parlamento tarihimiz için ne kadar büyük bir başarıysa, 27 Mayıs 1960’da o kadar büyük bir başarısızlıktı. Bu başarısızlığı sadece dönemin iktidarına yükleyerek açıklamak sağlıklı bir yaklaşım olmaz. Dönem içerisinde siyasette etkin rol oynayan bütün unsurların Türkiye’nin 27 Mayıs’a gelmesinde yetki ve görevlerine göre sorumlulukları vardı. Dönemin devlet adamları ve siyasi partileri kısır tartışmalar ve anlamsız polemiklerle sağduyulu hareket etmek yerine, kutuplaşmayı derinleştirdiler.  27 Mayıs 1960 askeri müdahalesiyle milli iradeyle gelmiş bir parti silah zoruyla iktidardan uzaklaştırıldı. Askeri yönetim başladı. 1961 Anayasasıyla birlikte sivil yönetime geri dönülmüş olsa da siyasi hayatımızda askeri vesayet kurumsallaşarak varlığını sürdürdü. Ülke demokrasinin yerleşmesi ve gelişmesi bakımından oldukça geriye gitmiş oldu. Doğru cevap A'dır.

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Bütçe Kanunu görüşmeleri CHP’de tek parti yönetiminden farklı gerekçelerle rahatsız olan bir grubun daha da belirginleşmesini sağladı. Bu grubun birlikte ve ortak bir şekilde hükümete yönelik ilk talebi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi isteği yani “Dörtlü Takrir” ile oldu. Haziran 1945’te Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü’nün imzaladığı bu önerge, CHP Meclis Grup Başkanlığı’na verildi.

4 Aralık’ta Çankaya’ya çıkan Celal Bayar, yeni partinin tüzük ve programını Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye sundu. Bu gelişmelerin ardından Demokrat Parti (DP), Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından 7 Ocak 1946’da İçişleri Bakanlığı’na yapılan müracaatla kuruldu. Kurucular, Celal Bayar’ı partinin ilk Genel Başkanı seçtiler.

CHP, çok partili hayatın ilk genel seçimlerinin 21 Temmuz 1946’da yapılmasına karar verdi. Türkiye’de ilk kez, iktidar ile muhalefet arasında ciddi bir seçim yarışı yaşandı.

DP Genel Başkanı Celal Bayar, gerek parti içerisindeki sertlik yanlısı grubun
taleplerini karşılamak, gerekse hukuk kuralları içerisinde CHP’ye karşı dirençli
muhalefet yapabilmek için çok ince bir siyaset takip etti. Kongre, DP içerisindeki
uzlaşmacı ve sertlik yanlısı iki grubun desteğiyle, daha fazla demokrasi, hak ve
hürriyet talep eden “Hürriyet Misakı”nın kabul edilmesiyle sona erdi. Böylece DP
içerisinde birlik sağlanırken, CHP’ye de oldukça sert mesajlar verilmiş oldu.

12 Temmuz Beyannamesi’nin oluşturduğu hava ile CHP içerisindeki ılımlılardan oluşan 35’ler grubu harekete geçti. Önce 9 Eylül 1947’de Recep Peker Başbakanlık görevinden istifa etti, ardından 17 Kasım 1947’de, CHP VII. Büyük Kurultayı’nda Recep Peker ve ekibi tasfiye edildi. Böylece CHP, Cumhurbaşkanının yol göstericiliği ile yeni dönemin ruhunu kavramakta zorlanan kadroyu devre dışı bırakmış oldu. 

12 Temmuz Beyannamesi çok partili hayatın devamında son derece önemli bir yere sahiptir. Beyanname ile Cumhurbaşkanı İsmet İnönü CHP’yi, Celal Bayar DP’yi çok partili hayatın anlayışına uygun bir şekilde yeniden yapılandırmışlardı. Böylece çok partili hayatın yaşaması için önemli bir aşama başarıyla geçilmiş oldu.

DP kurucusu Refik Koraltan’a göre “Tam bir beyaz ihtilal”di. Halide Edip Adıvar da 14 Mayıs seçim sonuçlarından oldukça etkilendi, 14 Mayıs’ın “Demokrasi Bayramı” olarak kutlanmasını istedi. Kimi aydınlar da 14 Mayıs’ı; “Beyaz İhtilal”, “Kansız İhtilal”, “Demokrasi Bayramı” olarak tanımladılar.

22 Mayıs 1950’de açılan IX. Dönem TBMM, önce yeni Meclis Başkanı’nı Refik Koraltan olarak belirledi. Ardından Cumhurbaşkanlığı görevine DP’nin adayı Celal Bayar seçildi. Son olarak Cumhurbaşkanı Celal Bayar yeni hükümeti kurma görevini Adnan Menderes’e verdi ve yeni kabine kuruldu. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, DP’nin Genel Başkanlığı’ndan ayrılarak Menderes’i sadece Başbakanlık görevine değil aynı zamanda DP Genel Başkanlığı’na da getirdi.

Adnan Menderes kısa sürede teknokrat ağırlıklı bir hükümet kurarak, programını Meclis’e sundu. Programda; CHP iktidarının son dönemlerine yöneltilen eleştiriler, sosyal ve toplumsal rahatlama sağlayacak ekonomik hedefler ve özel sektörün teşvikine ilişkin konular yer alıyordu. DP programında, “devr-i sabık” olunmayacağı, yani geçmiş dönemlerden intikam hissiyle hesap sormak gibi bir niyet güdülmediği özellikle vurgulandı.

DP, izleyeceği otoriter eğilimin ilk işaretlerini 1954 seçimlerini kaybettiği iki vilayeti cezalandırarak gösterdi. Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin seçim kazandığı Kırşehir ili ilçe haline getirilirken, CHP’nin seçim kazandığı Malatya, Malatya ve Adıyaman olarak ikiye bölündü. Muhalefete gözdağı veren bu uygulamayı bürokrasiye karşı yapılan büyük operasyonlar izledi.

1950-1960 DP iktidarı döneminde, pek çok muhalefet partisi faaliyet gösterdi.
Bunlar; Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Millet Partisi (MP), Köylü Partisi (KP), Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) ve Hürriyet Partisi’ydi.