TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

27 Mayıs hareketinin en dikkat çekici özelliklerinden biri askerî müdahalenin meşru bir zemine oturtulmaya çalışılmasıydı. Demokrat Parti’nin meclis üstünlüğü ile muhalefeti susturması, Tahkikat Komisyonu kurması, temel hak ve özgürlükleri askıya alması gibi nedenleri dikkate alan İstanbul Hukuk Fakültesi’nin kimi öğretim üyelerinden oluşan bilim kurulu, içinde bulunulan durumun adi bir hükümet darbesi sayılamayacağına ilişkin rapor verdi. Böylece hukuksal zemin oluştu.

Ülke 1961 yılında sivil yönetime geçti. İsmet İnönü Başkanlığındaki birinci koalisyon hükümeti döneminde Yassıada mahkûmlarının bir kısmına özgürlük yolunu açan af yasası çıkarıldı. Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in de kimi mahkûmlarla ilgili tasarrufları oldu. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar sağlık nedeniyle 1964 yılında serbest bırakıldı. 1966’da çıkarılan Af Kanunu ile de Demokrat Partili hükümlülerin kamu hakları yeniden tanındı, siyasi hakları da geri verildi.

Halkoylaması 9 Temmuz 1961 günü yapıldı. Katılma oranı %80’in üzerinde gerçekleşti. Geçerli oyların %61,5’i Anayasaya evet derken, %38,5’i hayır demişti. Ardından Cemal Gürsel Cumhurbaşkanı seçildi. 1961 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden oluşan 1961 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir. Çok partili döneme geçildikten sonra özellikle 1950-1960 arasındaki tüm sorunlar bir anayasa sorunu olarak görüldüğünden bu tür sorunların çözümü anayasada aranmış, bu nedenle 1961 Anayasası 1924 Anayasası’na göre daha uzun ve ayrıntılı olmuştur. Temel hak ve özgürlükler konusunda Anayasa son derece liberal ve demokratik eğilime sahiptir.

Bu açıklama yeni siyasi partilerin arka arkaya kurulmasını sağladı. Sosyalist Parti, Mutedil Liberal Parti bunlar arasındaydı. Arkasından Adalet Partisi, Çalışma Partisi, Cumhuriyetçi Mesleki Islahat Partisi, Memleketçi Serbest Parti ilk kurulan partiler oldu. Seçime katılmak için son gün olan 13 Şubat’ta ise yedi parti daha kuruldu. Bunlar Yeni Türkiye Partisi, Türkiye İşçi Partisi, Güven Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi, Muhafazakâr Parti ve Cumhuriyetçi Parti idi. Çok sayıda parti kurulmuş olmakla beraber kapatılan Demokrat Parti’nin mirasına aday iki parti dikkati çekiyordu. İlki Adalet Partisi, ikincisi ise Yeni Türkiye Partisi’yd

1960-1965 arasındaki dönemi siyasal yapılanma açısından değerlendirdiğimizde bu beş yıllık süre içerisinde sonraki yılların siyasi yaşamını oldukça etkileyecek olan yeni isimlerin Türk siyasal yaşamına girdiği görülür. Bunlardan ilki 1964 yılı sonlarında Adalet Partisi lideri olacak olan Süleyman Demirel’dir. İkinci isim ise 1961 yılından sonraki İnönü Hükümetleri’nde görev alan Bülent Ecevit’tir.

27 Mayıs 1960’tan önce Demokrat Parti iktidarına karşı mücadele veren öğrenciler ile etkin bir güç olmaya başlayan işçiler, direniş ve eylemler yapan iki yeni ve dinamik güç olarak 1961 yılından sonra kendilerini göstermeye başlamışlardır. 13 Şubat 1967’de kurulan DİSK bu dönemin işçi hakları açısından en önemli gelişmelerinden biridir. 1965 seçimlerine katılan TİP’in parlamentoda 15 milletvekili ile temsil edilmesi, diğer bir deyişle seçime katılanların yüzde üçünün oyunu alması Türk parlamentosunun yepyeni bir olguyla karşılaşmasını sağlamıştır

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde “Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir. Söz konusu maddede üniversitelerin; ancak devlet eliyle ve kanunlarla kurulacağını, bilimsel ve idarî özerkliğe sahip kamu tüzel kişiliğe sahip olduğunu, kendileri tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organlar eliyle yönetilip denetleneceğini hükme bağlamıştır. Ayrıca öğretim üyeleri ve yardımcılarının üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamayacakları, serbestçe araştırma ve yayında bulunabilecekleri de saptanmıştır. Anayasa, üniversite-siyaset ilişkisine de açıklık getirmiştir. Partilerin genel merkezleri dışında yönetim görevi almamak kaydıyla siyasî partilere üye olma yasağının üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları hakkında uygulanamayacağı ifade edilmiştir. Böylece 1946 yılında getirilen üniversite özerkliği anayasal güvenceye kavuşturulmuştur. Üniversite öğretim üye ve yardımcılarının serbestçe araştırma ve yayında bulunabileceğinin belirtilmesi, temel hak ve özgürlüklerin genişletilmesi bakımından, öğretim üye ve yardımcılarının siyasi partilere üye olabilmelerine izin verilmiş olması ise çoğulcu toplum yapısının oluşturulması amacının gerçekleştirilmesi açısından oldukça önemli adımlardır. 1961 Anayasası üniversite kurmayı devletin tekeline bırakırken, yüksekokullar bakımından böyle bir sınırlama getirmemiştir.

1967 yılı sendikaların birleşme yılı oldu. Türkiye Maden-İş, Lastik-İş, Basınİş, Gıda-İş ve Türkiye Maden-İş (Zonguldak) sendikaları İstanbul’da Şafak Sineması’nda ortak (kuruluş) bir genel kurul toplantısı yaptı. Bu toplantının ardından sendikaların delegelerinin ortak kararıyla Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu yani DİSK kuruldu.

Komünizm propagandası yaptıkları gerekçesiyle Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi Dekanı Mümtaz Soysal, Selahattin Eyüboğlu, Vedat Günyol gibi akademisyenlerden, yazar, sendikacı, doktor, avukat, subay, işçi ve öğrencilerden tutuklananlar oldu. Bir kısmı idam cezasına çarptırıldı, bir kısmına ağır hapis ve sürgün cezaları verildi. Deniz Gezmiş, Hüseyin İnan ve Yusuf Aslan hakkındaki ölüm cezaları 1972 yılında infaz edilirken Milli Nizam Partisi ile Türkiye İşçi Partisi Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı. DİSK, TÖS gibi işçi, gençlik, öğretmen örgütleri ve üyeleri yargılandı

12 Mart döneminden çıkıldıktan sonra sağ ve sol gençlik grupları arasında Üniversitelerde ve öğrenci yurtlarında egemenlik kurma mücadelesine dayalı şiddet olayları da ülke gündemine oturmuştur. 1974 yılı Mart ayından itibaren başlangıçta can kaybı ile sonuçlanmayan ancak dozu giderek artan nitelikte öğrenci Kasım ayında Hacettepe ve Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nde solcu ve sağcı öğrenciler arasında çıkan çatışmada 28 öğrenci yaralanmıştır. Öğrenci olayları kısa sürede İstanbul’a da sıçramıştır. Aynı ay içinde İstanbul Üniversitesi’nde çıkan silahlı çatışmada kimi öğrencilerin yaralanması nedeniyle Hukuk, Tıp ve İktisat Fakülteleri üç gün süreyle kapatılmış, Aralık ayında Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde çıkan çatışmalarda 143 öğrenci gözaltına alınmıştır. 1974 yılı içindeki öğrenci olaylarında can kayıplarının bilançosu az olmakla beraber şiddetin giderek artıyor olması bundan sonraki yıllarda nelerin yaşanacağının habercisi niteliğindedir.

Demokrat Parti 7 Haziran 1945’de Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grup Başkanlığı’na Bayar, Menderes, Köprülü ve Koraltan’ın verdikleri “Dörtlü Takrir”’in kabul edilmemesi sonucunda yaşanan gelişmelerle kurulmuştu.

27 Mayıs süreci içinde bir taraftan Demokrat Parti kapatılırken öte yandan Yassıada duruşmaları da başlamıştı. Geçici Anayasa eski iktidar mensuplarını yargılamak üzere Yüksek Adalet Divanı adlı olağanüstü mahkeme kurulmasını öngörmüştü. Yüksek Adalet Divanı’nın yaptığı yargılamalar üç ana grupta toplanıyordu. Bunlar; 1. Cinayet, ayaklanmaya azmettirme ve bilerek mala ve cana zarar verme gibi suçları kapsayan üç ağır ceza davası, 2. Anayasayı ihlal kapsamında altı siyasal dava ve 3. dokuz yolsuzluk davası idi. Yüksek Adalet Divanı’nın yaptığı yargılamalar ve MBK’nin onayı sonrası Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan ölüm cezasına çarptırıldı. Hakkında idam hükmü verilen Celal Bayar’ın cezası MBK tarafından ömür boyu hapse çevrildi.

Cemal Gürsel’in ‘ikinci Cumhuriyetin kuruluş yılı’ ilan ettiği 1961 yılı içinde siyasi parti faaliyetleri kısmen serbest bırakıldı. Yeni Anayasa hazırlandı. Seçim Kanunu yürürlüğe girdi. Bu süreçte 27 Mayıs sonrasının ilk büyük işçi mitingi Eskişehir’de gerçekleştirildi.

1961 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden oluşan 1961 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir. 1924 Anayasası’nda “Ulus” adına egemenlik hakkının yalnız Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kullanılacağı ifade edilmişken 1961 Anayasası, bunun yetkili organlar eliyle kullanılacağını açıklamak suretiyle Meclisi, egemenliği kullanan tek organ olmaktan çıkarmıştır.

Siyasi partilerin seçime katılabilmeleri için 25 seçim çevresinde örgütlenmiş olmaları ve ilin çıkaracağı milletvekili sayısı kadar aday göstermeleri gerekiyordu. Seçim çevresinde değerlendirilemeyen artık oyların bir milli seçim çevresinde birleştirilerek partiler arasında dağılmasını öngören ve adına milli bakiye sistemi denilen bir sistem benimsenmişti. Bu yolla 1965 seçimlerinde ilk kez bir sosyalist parti, Türkiye İşçi Partisi (TİP) parlamentoya girecekti.

27 Mayıs İhtilali’nden sonraki ilk Millet Meclisi genel seçimleri 15 Ekim 1961’de yapılmıştır.

27 Mayıs 1960’tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962 yılında İstanbul’da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeni ile olmuştu.

Hava Kuvvetleri Komutanı ise Muhsin Batur’du. Batur, 21 Kasım 1970’de Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a bir mektup gönderdi. Bu mektup 12 Mart muhtırasına giden yolda bir kilometre taşı oldu.

Demirel, Ecevit ve Feyzioğlu’nun üzerinde uzlaştıkları Fahri Korutürk 6 Nisan 1973’te Türkiye’nin 6. Cumhurbaşkanı oldu.

1973 genel seçimlerine gelindiği zaman ülkedeki siyasi tabloda beş siyasal parti dikkati çekiyordu. Bunlar; Cumhuriyet Halk Partisi, Adalet Partisi, kapatılan Milli Nizam Partisi’nin yerine kurulan Milli Selamet Partisi, Adalet Partisi’nden ayrılan bir gurup tarafından kurulan Demokrat Parti ve Alparslan Türkeş’in başkanlığındaki Milliyetçi Hareket Partisi idi.