TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

1950 yılında çıkarılan yeni bir kanunla seçimlerde gizli oy - açık sayım esası kabul edilmiş, aynı yıl yapılan seçimleri bu kez Demokrat Parti birinci parti olarak tamamlamıştı.

7 Ocak 1946 tarihinde ise Demokrat Parti kurularak çok partili yaşama geçildi.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki ezici üstünlüğüne dayanarak muhalefete karşı hoşgörüsüz davranmaya başlayan DP, 1955’ten itibaren tepki çekmeye başlamıştı. CHP için çok önemli olan parti malvarlığının 1953 yılında hazineye devredilmesi, Halkevleri ile Halkodaları’nın mal varlığına el konulması gerginliği artırmıştı. 1955 yılı sonunda Demokrat Parti, arkasındaki toplumsal desteği büyük ölçüde kaybetmeye başlamış ve her ne kadar kırsal kesim hâlâ desteğini sürdürse de DP, kentlerdeki desteğini yitirmeye başlamıştı.

Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı, Adnan Menderes’in Başbakan ve Refik Koraltan’ın Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı olduğu Demokrat Parti’nin başta basın olmak üzere iç politikada baskı politikası izlemesi, ekonomik sıkıntılar ile İsmet İnönü’nün katılacağı parti kongrelerinin yasaklanması, verdiği demeçlere yayın yasağı konulması DP iktidarının sonunu getirmiş, Silahlı Kuvvetler 27 Mayıs 1960 yönetime el koymuştu.

Cemal Gürsel’in ‘ikinci Cumhuriyetin kuruluş yılı’ ilan ettiği dönem 1961 yılıdır.

1961 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden oluşan 1961 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir. 

1961 Anayasası 27 Mayıs’tan önce ülkenin yüz yüze kaldığı rejim sorunlarına cevap veren, demokratik anayasa yapma amacına uygun bir anayasa olarak ortaya çıkmıştır. Çok partili döneme geçildikten sonra özellikle 1950-1960 arasındaki tüm sorunlar bir anayasa sorunu olarak görüldüğünden bu tür sorunların çözümü anayasada aranmış, bu nedenle 1961 Anayasası 1924 Anayasası’na göre daha uzun ve ayrıntılı olmuştur. Temel hak ve özgürlükler konusunda Anayasa son derece liberal ve demokratik eğilime sahiptir.

1961 Anayasası 1924’ten farklı olarak iki meclisli bir parlamento yapısı benimsenmiştir. İlki Millet Meclisi, ikincisi ise Cumhuriyet Senatosu adını taşımaktadır. Millet Meclisi; tamamı halk tarafından seçilen 450 üyeden oluşacaktır.

27 Mayıs İhtilali’nden sonraki ilk Millet Meclisi genel seçimleri 15 Ekim 1961’de yapılmıştır. Seçimlerde ilk kez nispi seçim sistemi uygulanmıştır.

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde “Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir. Söz konusu maddede üniversitelerin; ancak devlet eliyle ve kanunlarla kurulacağını, bilimsel ve idarî özerkliğe sahip kamu tüzel kişiliğe sahip olduğunu, kendileri tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organlar eliyle yönetilip denetleneceğini hükme bağlamıştır. Ayrıca öğretim üyeleri ve yardımcılarının üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamayacakları, serbestçe araştırma ve yayında bulunabilecekleri de saptanmıştır. Anayasa, üniversite-siyaset ilişkisine de açıklık getirmiştir. Partilerin genel merkezleri dışında yönetim görevi almamak kaydıyla siyasî partilere üye olma yasağının üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları hakkında uygulanamayacağı ifade edilmiştir. Böylece 1946 yılında getirilen üniversite özerkliği anayasal güvenceye kavuşturulmuştur. Üniversite öğretim üye ve yardımcılarının serbestçe araştırma ve yayında bulunabileceğinin belirtilmesi, temel hak ve özgürlüklerin genişletilmesi bakımından, öğretim üye ve yardımcılarının siyasi partilere üye olabilmelerine izin verilmiş olması ise çoğulcu toplum yapısının oluşturulması amacının gerçekleştirilmesi açısından oldukça önemli adımlardır. 1961 Anayasası üniversite kurmayı devletin tekeline bırakırken, yüksekokullar bakımından böyle bir sınırlama getirmemiştir.

27 Mayıs 1960’tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962 yılında İstanbul’da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeni ile olmuştu.

1973 seçimleri sonucunda CHP 185, AP 148, MSP 49, Demokrat Parti 45, Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) 13, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) 3, Türkiye Birlik Partisi 1 milletvekilliği kazandı. Adalet Partisi’nin kaybettiği oylar Demokrat Parti ve Milli Selamet Partisi arasında bölüşülmüştü. Cumhuriyetçi Parti ile birleşen Güven Partisi’nin oyları ise 1969’a göre gerilemiş, Milliyetçi Hareket Partisi de anlamlı bir başarı gösterememişti. 1973 seçimlerinin sonunda CHP, milletvekili sayısını 91 sandalye artırırken AP 77, CGP ise 29 sandalye kaybetmişti. Bu sonuçlar sağdaki dağınıklıktan yararlanarak %33 oy alan CHP’ye iktidar yolunu açtı.

İsmet İnönü’nün Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhurbaşkanı olduğu dönemde Türkiye’de tek parti olarak Cumhuriyet Halk Partisi bulunuyordu. Ancak İnönü, 1939 seçimlerinden sonra Meclis’te Müstakil (Bağımsız) Grup adı altında bir grup oluşturdu. Ardından 18 Temmuz 1945 tarihinde Milli Kalkınma Partisi ve 7 Ocak 1946 tarihinde ise Demokrat Parti kurularak çok partili yaşama geçildi. Bu bağlamda doğru seçenek B seçeneğidir.

Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı, Adnan Menderes’in Başbakan ve Refik Koraltan’ın Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı olduğu Demokrat Parti’nin başta basın olmak üzere iç politikada baskı politikası izlemesi, ekonomik sıkıntılar ile İsmet İnönü’nün katılacağı parti kongrelerinin yasaklanması, verdiği demeçlere yayın yasağı konulması DP iktidarının sonunu getirmiştir. Bu kapsamda doğru yanıt A seçeneğidir.

Ülke 1961 yılında sivil yönetime geçti. İsmet İnönü Başkanlığındaki birinci koalisyon hükümeti döneminde Yassıada mahkûmlarının bir kısmına özgürlük yolunu açan af yasası çıkarıldı. Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in de kimi mahkûmlarla ilgili tasarrufları oldu. Bu kapsamda doğru seçenek C seçeneğidir.

İhitilal sonrası kurulan Milli Birlik Komitesi, tek başına iktidar yetkisini kullanıyordu. Bu durum 13 Aralık 1960’a kadar sürdü. Bu kapsamda doğru seçenek D seçeneğidir.

1924 Anayasası’nın 103. maddesinde olduğu gibi 1961 Anayasası’nda da kanunların anayasaya aykırı olamayacağı kabul edilmiştir. Bu kapsamda B seçeneği doğru seçenektir.

1961 Anayasası 1924’ten farklı olarak iki meclisli bir parlamento yapısı benimsenmiştir. İlki Millet Meclisi, ikincisi ise Cumhuriyet Senatosu adını taşımaktadır. Bu kapsamda doğru seçenek A seçeneğidir.

Kurucu Meclis çalışmaya başladıktan sonra Milli Birlik Komitesi kimlerin seçimlere katılabileceğini açıkladı. İlk genel seçimlere katılmak isteyen siyasal partilerin 13 Şubat 1961’e kadar kuruluş işlemlerini tamamlamış olması gerekiyordu. Bu kapsamda doğru seçenek A seçeneğidir.

“Türkiye Cumhuriyeti insan haklarına, Başlangıç’ta belirtilen temel ilkelere dayanan mili, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.” Anayasa ayrıca bir önceki dönemde yaşanan sorunlara karşı laiklik ilkesini ayrı bir güvenceye bağlamıştır. (istismar yasağı, din-siyaset ayrılığı, Atatürk devrimine bağlılık, partilerin uyacakları esaslar vb) Diyanet İşleri Başkanlığı da ilk defa olarak 1961 Anayasası ile anayasal düzeyde ele alınmıştır. Doğru cevap B seçeneğidir.

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde “Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir. E seçeneği dışında yer alan seçeneklerde yer alan bilgilerin 1961 Anayasası ile bir ilgisi bulunmamaktadır. Bu kapsamda doğru seçenek E seçeneğidir.

12 Mart 1971 tarihli Memduh Tağmaç, Faruk Gürler, Celal Eyiceoğlu ve Muhsin Batur imzasını taşıyan muhtıraya göre; Parlamento ve Hükümet süregelen tutum, görüş ve icraatı ile ülkeyi anarşi, kardeş kavgası içine sokmuş, anayasanın öngördüğü reformları yapmamış, Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceğini tehlike içine düşürmüştü. Türk Silahlı Kuvvetleri bu durum karşısında duyduğu üzüntü ve ümitsizliği giderecek, reformları Atatürkçü bir görüşle ele alacak, İnkılâp kanunlarını uygulayacak, kuvvetli ve inandırıcı bir hükümetin demokratik kurallar içinde oluşturulmasını zaruri bulduğunu ilan etmişti. Bu kapsamda doğru seçenek B seçeneğidir.