TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

27 Mayıs hareketinin en dikkat çekici özelliklerinden biri askerî müdahalenin meşru bir zemine oturtulmaya çalışılmasıydı. Demokrat Parti’nin meclis üstünlüğü ile muhalefeti susturması, Tahkikat Komisyonu kurması, temel hak ve özgürlükleri askıya alması gibi nedenleri dikkate alan İstanbul Hukuk Fakültesi’nin kimi öğretim üyelerinden oluşan bilim kurulu, içinde bulunulan durumun adi bir hükümet darbesi sayılamayacağına ilişkin rapor verdi. Böylece hukuksal zemin oluştu. Ardından Kara Kuvvetleri Komutanı Org. Cemal Gürsel, Devlet ve Hükümet Başkanı olarak bütün icrai yetkileri üzerine aldı ve 30 Mayıs 1960’da ilk Gürsel Hükümeti göreve başladı. 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesini gerçekleştirenler, 12 Haziran 1960’da 1 sayılı kanunu çıkarttılar.27 Mayıs süreci içinde bir taraftan Demokrat Parti kapatılırken öte yandan Yassıada duruşmaları da başlamıştı. Geçici Anayasa eski iktidar mensuplarını yargılamak üzere Yüksek Adalet Divanı adlı olağanüstü mahkeme kurulmasını öngörmüştü. Yüksek Adalet Divanı’nın yaptığı yargılamalar üç ana grupta toplanıyordu. Bunlar; 1. Cinayet, ayaklanmaya azmettirme ve bilerek mala ve cana zarar verme gibi suçları kapsayan üç ağır ceza davası, 2. Anayasayı ihlal kapsamında altı siyasal dava ve 3. dokuz yolsuzluk davası idi. Yüksek Adalet Divanı’nın yaptığı yargılamalar ve MBK’nin onayı sonrası Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan ölüm cezasına çarptırıldı. Hakkında idam hükmü verilen Celal Bayar’ın cezası MBK tarafından ömür boyu hapse çevrildi. Doğru cevap E'dir.

27 Mayıs 1960 askeri müdahalesini gerçekleştirenler, 12 Haziran 1960’da 1 sayılı kanunu çıkarttılar. Yeni bir anayasa yapılacağının habercisi olarak değerlendirilebilecek bu kanun ile 1924 Anayasası’nın bazı hükümleri yürürlükten kaldırıldı. Aynı zamanda bir “Milli Birlik Komitesi (MBK)” kurulması öngörüldü. 37 subaydan oluşan bu komiteye Org. Cemal Gürsel başkanlık edecekti. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bütün yetkileri Milli Birlik Komitesi tarafından Meclis açılıncaya kadar kullanılacaktı. Yasama yetkisi doğrudan Milli Birlik Komitesi tarafından, yürütme yetkisi ise devlet başkanının atadığı ve MBK tarafından onaylanan Bakanlar Kurulu eliyle kullanılacaktı. Temmuz ayında ise siyasi partilerin il, ilçe merkezleri dışında her ne adla olursa olsun örgüt kurmaları yasaklandı. Doğru cevap D'dir.

1960 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden oluşan 1960 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir.Doğru cevap B'dir.

1961 Anayasası’nda da kanunların anayasaya aykırı olamayacağı kabul edilmiştir. Anayasanın üstünlüğü ilkesi gereği olarak Anayasa hükümlerinin yasama, yürütme ve yargı organları ile idare makamlarını ve kişileri bağlayacağı vurgulanmıştır. Egemenlik devlet organları arasında paylaştırılmış ve yumuşak güçler ayrılığı benimsenmiştir. Parlamenter rejime uygun olarak yürütme; sorumsuz devlet başkanı ile sorumlu başbakan ve bakanlar kurulu arasında bölüştürülmüştür. İster iktidarda, isterse muhalefette olsun siyasi partiler demokratik hayatın vazgeçilmez unsurları olarak kabul edilmiştir. Hükümet karşısında bir kuvvet oluşturabilecek Anayasa Mahkemesi kurulmuş, TRT gibi kurumlar özerkleştirilmiştir. Basın yayın, insan hakları gibi konularda önemli atılımlar gerçekleştirilmiştir. Doğru cevap C'dir.

Kurucu Meclis çalışmaya başladıktan sonra Milli Birlik Komitesi kimlerin seçimlere katılabileceğini açıkladı. İlk genel seçimlere katılmak isteyen siyasal partilerin 13 Şubat 1961’e kadar kuruluş işlemlerini tamamlamış olması gerekiyordu. Bu açıklama yeni siyasi partilerin arka arkaya kurulmasını sağladı. Sosyalist Parti, Mutedil Liberal Parti bunlar arasındaydı. Arkasından Adalet Partisi, Çalışma Partisi, Cumhuriyetçi Mesleki Islahat Partisi, Memleketçi Serbest Parti ilk kurulan partiler oldu. Seçime katılmak için son gün olan 13 Şubat’ta ise yedi parti daha kuruldu. Bunlar Yeni Türkiye Partisi, Türkiye İşçi Partisi, Güven Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi, Muhafazakâr Parti ve Cumhuriyetçi Parti idi.Doğru cevap A'dır.

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde “Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir. Söz konusu maddede üniversitelerin; ancak devlet eliyle ve kanunlarla kurulacağını, bilimsel ve idarî özerkliğe sahip kamu tüzel kişiliğe sahip olduğunu, kendileri tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organlar eliyle yönetilip denetleneceğini hükme bağlamıştır. Ayrıca öğretim üyeleri ve yardımcılarının üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamayacakları, serbestçe araştırma ve yayında bulunabilecekleri de saptanmıştır. 1961 Anayasası üniversite kurmayı devletin tekeline bırakırken, yüksekokullar bakımından böyle bir sınırlama getirmemiştir.Doğru cevap D'dir.

27 Mayıs 1960'tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962 yılında İstanbul'da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeniyle olmuştu. Doğru cevap B'dir.

12 Mart 1971de askeri bir muhtıra meydana gelmiştir. Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap A'dır. 12 Mart 1971 tarihli Memduh Tağmaç, Faruk Gürler, Celal Eyiceoğlu ve Muhsin Batur imzasını taşıyan muhtıraya göre; Parlamento ve Hükümet süregelen tutum, görüş ve icraatı ile ülkeyi anarşi, kardeş kavgası içine sokmuş, anayasanın öngördüğü reformları yapmamış, Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceğini tehlike içine düşürmüştü.  12 Mart 1971 tarihli muhtıra ile gelen askeri müdahale; üniversitelerdeki şiddet olaylarının önünün alınamaması, büyük şehirlerdeki eylemler gibi bir dizi nedenin etkisi altında gerçekleşmişti. Muhtıra metnine göre generaller anarşi, ekonomik ve sosyal huzursuzlukların sorumlusu olarak parlamentoyu ve hükümeti görüyor, çözümü ise yine parlamento içinde arıyorlardı. Tarafsız bir başbakanın başkanlığında Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin temsil edildiği bir kabinenin iyi bir formül olacağı düşünülüyordu. Muhtıra, hükümet kanadında yanıtını buldu. Başbakan Demirel görevinden ayrıldı. Ordu; 27 Mayıs 1960 yılından farklı olarak parlamentoyu dağıtmadan ve siyasal partileri kapatmadan sorunu çözmüş, Nihat Erim 26 Mart 1971’de on dört teknokrat ve sekiz siyasetçiyle partiler üstü yeni bir hükümet kurmuştu. Doğru cevap A'dır.

1973 seçimlerinde seçmen sayısı 17.5 milyondu. Seçmenler 450 milletvekilliği ve 52 senatörlük için oy kullanacaktı. Seçim öncesinde ülke genelinde sakin bir ortam vardı. Ancak, oyların kullanıldığı ama sonuçların henüz belli olmadığı seçimin ilk gününde bazı illerde ölümle sonuçlanan çatışmalar yaşandı. AP ile CHP arasında geçen seçimlerde AP ciddi bir oy kaybına uğradı. CHP ve Milli Selamet Partisi (MSP) ise oylarını artırdı. Seçimler sırasında birleşik oy pusulasının mühür mürekkebinin karşı tarafa çıkması, kimi seçmenlerin seçim kartlarının yanlışlıkla oy pusulasıyla beraber zarfa konulması gibi sorunlar yaşandı. Öyle ki bu nedenle iptal edilen oyların sayısı bazı partilerin aldığı oylardan daha yüksek oldu. 1973 seçimleri sonucunda CHP 185, AP 148, MSP 49, Demokrat Parti 45, Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) 13, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) 3, Türkiye Birlik Partisi 1 milletvekilliği kazandı. Adalet Partisi’nin kaybettiği oylar Demokrat Parti ve Milli Selamet Partisi arasında bölüşülmüştü. Cumhuriyetçi Parti ile birleşen Güven Partisi’nin oyları ise 1969’a göre gerilemiş, Milliyetçi Hareket Partisi de anlamlı bir başarı gösterememişti. 1973 seçimlerinin sonunda CHP, milletvekili sayısını 91 sandalye artırırken AP 77, CGP ise 29 sandalye kaybetmişti. Bu sonuçlar sağdaki dağınıklıktan yararlanarak %33 oy alan CHP’ye iktidar yolunu açtı.Doğru cevap D'dir.

İsmet İnönü’nün Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhurbaşkanı olduğu dönemde
Türkiye’de tek parti olarak Cumhuriyet Halk Partisi bulunuyordu. Ancak İnönü,
1939 seçimlerinden sonra Meclis’te Müstakil (Bağımsız) Grup adı altında bir grup
oluşturdu. Ardından 18 Temmuz 1945 tarihinde Milli Kalkınma Partisi ve 7 Ocak
1946 tarihinde ise Demokrat Parti kurularak çok partili yaşama geçildi.

Cemal Gürsel’in ‘ikinci Cumhuriyetin kuruluş yılı’ ilan ettiği 1961 yılı içinde
siyasi parti faaliyetleri kısmen serbest bırakıldı. Yeni Anayasa hazırlandı. Seçim
Kanunu yürürlüğe girdi.

Cemal Gürsel’in ‘ikinci Cumhuriyetin kuruluş yılı’ ilan ettiği 1961 yılı içinde
siyasi parti faaliyetleri kısmen serbest bırakıldı. Yeni Anayasa hazırlandı. Seçim
Kanunu yürürlüğe girdi. Bu süreçte 27 Mayıs sonrasının ilk büyük işçi mitingi
Eskişehir’de gerçekleştirildi. Seçimlerin zamanında yapılacağı açıklandı. İlk işçi
kafilesi Almanya’ya gitti. İlk siyasi gençlik kurultayı olan CHP Gençlik Kolları I.
Kurultayı toplandı.

Ülke 1961 yılında sivil yönetime geçti. İsmet İnönü Başkanlığındaki birinci koalisyon hükümeti döneminde Yassıada mahkûmlarının bir kısmına özgürlük yolunu açan af yasası çıkarıldı. Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in de kimi mahkûmlarla ilgili tasarrufları oldu. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar sağlık nedeniyle 1964 yılında serbest bırakıldı.

Anayasa; devlet iktidarının uyacağı temel ilkeleri Cumhuriyetin nitelikleri
olarak belirlemiştir. “Türkiye Cumhuriyeti insan haklarına, Başlangıç’ta belirtilen temel ilkelere dayanan mili, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.”
Anayasa ayrıca bir önceki dönemde yaşanan sorunlara karşı laiklik ilkesini ayrı
bir güvenceye bağlamıştır. (istismar yasağı, din-siyaset ayrılığı, Atatürk devrimine bağlılık, partilerin uyacakları esaslar vb) Diyanet İşleri Başkanlığı da ilk defa
olarak anayasal düzeyde ele alınmıştır.

1961 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul
eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden
oluşan 1961 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun
metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir.

1961 Anayasası Cumhuriyet tarihimizin en demokratik ve özgürlükleri genişleten anayasası olarak kabul görmüştür.

Siyasi partilerin seçime katılabilmeleri için 25 seçim çevresinde örgütlenmiş
olmaları ve ilin çıkaracağı milletvekili sayısı kadar aday göstermeleri gerekiyordu. Seçim çevresinde değerlendirilemeyen artık oyların bir milli seçim çevresinde
birleştirilerek partiler arasında dağılmasını öngören ve adına milli bakiye sistemi
denilen bir sistem benimsenmişti. Bu yolla 1965 seçimlerinde ilk kez bir sosyalist
parti, Türkiye İşçi Partisi (TİP) parlamentoya girecekti.

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde
“Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir.

27 Mayıs 1960’tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962
yılında İstanbul’da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeni ile olmuştur.