TÜRKİYE'NİN KÜLTÜREL MİRASI I

Safranbolu Türkiye’nin geleneksel mimarlığının korunmasında öncü ve örnek olmuştur. Safranbolu ayrıca, Türk kenti, Türk evi, Türk odası, geleneksel ev plan tipleri, ahşap mimarlık, geleneksel yaşam biçimi, büyük aile tipi, yaşamın katlar arasında bölünmesi, yazlık ve kışlık yaşama biçimi ve bunun ev mimarlığına yansıması, kapalı ekonomi gibi kavramların öğrenilmesinde de yardımcı olmuştur. Adeta 100-150 yıllık geçmişimize bir ayna tutmuştur. Bu özellikleri nedeniyle de 1994 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne kabul edilmiştir.

Antik Dönem ve Doğu Roma başkenti en önemli anıtlarıyla temsil edilmesi, Ayasofya ile Süleymaniye Camii gibi evrensel mimarlık başyapıtlarını içermesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti en önemli anıtlarıyla temsil edilmesi, Karasurları askeri mimarlık alanında önde giden bir referans kaynağı olması İstanbul’un Dünya Mirası Listesi’ne girişi ve gerekçelerindendir.

Safranbolu ilk kez Danişmentliler Dönemi’nde 12. yüzyılda Türklerin eline geçmiştir.

Daha sonra Çobanoğulları buraya yerleşmiş, 13. yüzyılın sonunda Candaroğulları bölgeye hakim olmuşlardır. 1461 yılında kent Osmanlılar tarafından alınmıştır. Karamanoğulları Beyliği, Türkiye Selçuklu Devleti'nin ardından kurulan Karaman merkezli beyliktir.

Kentin gelişimini incelemek için tarihi yapılara bakıldığında, Kale denilen şehir içindeki tepe ve onun güney alanlarında ilk yerleşimler izlenir. Kalede bugün görülen Hükümet konağı, burasının yöneticilerin oturduğu idari bir merkez olduğunu gösterir. Kalenin güney yamaçları ise, halkın yerleşme yeriydi. Yerleşim alanlarının 17. yüzyılda kalenin güneydoğusuna, 18. yüzyılda kalenin batı ve kuzeyine doğru yayıldığı anlaşılmaktadır.

Türk evinin ilk ve özgün örnekleri açık sofalıdır. Batı Anadolu’da hâlâ yer yer rastladığımız açık sofalı evlerden Safranbolu Bağlar’da birkaç örnek kalmıştır.

Biçimsel olarak bakıldığında odaların kareye yakın oldukları görülür. Ev içindeki yeri çoğunlukla köşelerdir. İki oda arasına sofanın uzantısı eyvan girerek odaları birbirinden ayırır. Bu özellik sanki bir oba düzeninde her aile için kurulmuş ayrı ayrı çadırlar gibidir. Safranbolu’da odaya içeri denir. Bu terim biraz incelendiğinde Anadolu’da yaygın olarak kullanıldığı anlaşılır.

İçeri karşıtı sofa, dışarıyı temsil eder.

UNESCO tarafından 1975 yılı, Avrupa Mimarlık Mirası Yılı ilan edildi ve Türkiye ilk kez bu etkinliği Safranbolu’da uyguladı.

Önceleri katırlarla yapılan yolculuk ve mal taşınması demiryolunun 1935 yılında Karabük’e gelmesiyle daha da kolaylaşmış ve hızlanmıştır. Avrupa malı sanayi ürünlerinin ithalatı, Safranbolu’nun el yapımı ürünlerini durdurmuştur. Daha albenili, daha ucuz ve kolay sunulan bu ürünler pazarı ele geçirmiştir. Artık üretim yerine ithal edilmiş ürünleri satmak daha akılcı olmuştur. Bu amaçla tüccarlar Safranbolu çevresindeki pazarlara gittiler.

Bizans Dönemi’nde bugün Ulu Camii olarak anılan yapının Aya Stefanos Kilisesi, olabileceği düşünülmektedir.

Sokakların iki yanında yaya kaldırımı da yoktur çünkü 100-200 yıl öncesi otomobil olmadığından sokaklar sadece yayalar içindir.

Sokaklar, Arnavut kaldırımı denilen tarzda taş kaplamalıdır. Yolun ortası kenarlarından daha alçaktır. Böylece yağmur suyu ortadan akar, kapılardan içeri girmez. Sokakların köşe başları dönüşü rahatlatmak için pahlanmıştır. Bahçeleri sulayan suyun arkları sokağın bir kenarında yer alır.

Kentin bulunduğu coğrafya ve topografya evleri biçimlendirir. Kentin geçmişi, kent dokusundan evlerin biçimine, büyüklüğüne, yapım yöntemlerine kadar etkilidir. Bu süre içinde yaşanan değişiklikler evin tasarımını etkiler. Kültür alış verişinin çok yoğun olduğu, özellikle ticaret yolları üzerindeki kentler, değişime açıktır. İklim, evi biçimlendiren ögelerden biridir ancak, tek başına etkili değildir. Eğer o yöre
belirli bir kültür bölgesinin etkisi altındaysa gelenekler diğer biçimleyici etkenlerden daha ağır basar. Yöresel malzeme evin yapım biçimini etkiler. Önemli kültür merkezlerine olan yakınlık yine mimarlığı etkisi altına alır. Tarım, hayvancılık gibi üretim biçimleri de evi şekillendirir. Yaşam biçimi, toplumsal yaşam, din ve ekonomi biçim üzerinde ağırlığını hissettirir. Alınan dış etkilerin süresi yine ev kültürünü
belirleyen faktörler içindedir. Konut fiyatları ise, bu etmenler arasında yer almamaktadır. Doğru cevap E'dir.

Türk evinin esas yapım sistemi ahşap çatkıdır. Günümüze gelen örnekler, bu özelliğin 17. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar devam ettiğini göstermektedir. Doğru cevap A'dır.

Yazlık evlerde hayatta çoğunlukla, kazan ocağı denilen bir iş ocağı vardır. Bu ocak taş kemerli olup normal ocaktan daha büyük olur. Kazan ocağında günlük pişirme işleri değil mevsimlik yiyecekler hazırlanır. Doğru cevap B'dir.

Yemek her odada ve sofada yenilebilir. Aile yemeğini mutfakta yer. Kalabalık olduğu zaman sofaya da yemek düzeneği kurulabilir. Yemek yerde yenir. Önce yere bir sofra bezi serilir üzerine tahtadan daire biçimli bir ayaklı tabla veya ayakcak üzerinde bir bakır sini konulabilir. Tabla veya sini üzerine bir örtü serilmez. Sofra çevresine minderler konulur; ya herkese peşkir verilir veya uzun bir peşkir sofrayı çevreler. Çorba, pilav ve hoşaf için kaşık kullanılır. Yemeklerde çatal ve bıçak kullanılmaz, yemek tek kaptan elle yenir. Doğru cevap C'dir.

Çiçeklikli Ocaklar diğerlerinin tersine ocak taştan yapılmıştır. Taş davlumbazın altı barok kemerli üstü raflıdır. Rafın üstünde çiçekliğe benzer bir niş bulunur. Bu ocak tipi daha geç dönemde yapılmaya başlanmıştır. Zaten bu ocaklara Frenk ocağı da denilmektedir. Doğru cevap A'dır.

Evler, genellikle üç katlı, çıkmalı, bol pencereli, dört yana eğimli çatılıdır. Ahşaptan yapılmış iskeletleri kerpiç dolgulu ve sıvalıdır. Kalabalık aile yapısından dolayı evler büyüktür. Doğru cevap C'dir.

Safranbolu’da her ailenin kışlık ve yazlık iki evinin bulunması, hatta yazlık evlerin daha geniş bahçeler içinde yer almaları, kışlık evlerden daha büyük olmaları ve ailelerin daha çok ticaret ile uğraşmaları zenginlik işaretidir. Bu refahın nereden geldiği incelendiğinde, şu başlıklar görülür: Ailelerin kent dışında geniş tarlaları vardır. Ancak kendileri ekip biçmez ortakçılara verirler. Doğru cevap E'dir.

Sokaklar eğer uzun bir yol oluşturuyorsa topografyanın yatay çizgilerini takip etmeye çalışır. Yatay sokakları birbirine bağlayan yollar ise kısa, yokuş veya merdivenlidir. Topografya değişken olduğundan yatay sokaklar da ona uyarak kıvrıla kıvrıla gider. Bu durum çok güzel sokak perspektifleri verir. 

Sokaklar genellikle iki yanı yüklü bir atın geçmesine uygun genişlikte yapılmıştır. Bu engebeli arazide at veya öküz arabası pek görülmez. Sokaklar, Arnavut kaldırımı denilen tarzda taş kaplamalıdır. Önce yolun orta ekseni belirlenmiş ve bu eksenin iki yanına büyük taşlar iki sıra döşenmiştir. Daha sonra daha küçük taşlarla bütün yol kaplanır. Yolun ortası kenarlarından daha alçaktır. Böylece yağmur suyu ortadan akar, kapılardan içeri girmez.

Sokakların iki yanında yaya kaldırımı da yoktur çünkü otomobil olmadığından sokaklar sadece yayalar içindir. Sokakların iki yanında ev veya bahçe duvarları bulunduğundan dar sokaklar iki yanındaki duvarlarla beraber algılandığında daha geniş görünürler. 
Sokakların köşe başları dönüşü rahatlatmak için pahlanmıştır. Bağlardaki yollar biraz daha düzdür. Bahçeleri sulayan suyun arkları sokağın bir kenarında yer alır. Bazı yol ağızlarında komşuların ortaklaşa kullandıkları dibek taşları vardır. Bahçe duvarından sokağa taşan dallar yolu gölgeler. Çıkmaz sokaklara Bağlar’da daha çok rastlanır.

Doğru cevap E'dir.

Safranbolu'da kapıların kasaya bağlandığı menteşeler "güllap" denilen geleneksel bir türdür. Doğru cevap C'dir.

Safranbolu’da yemek hazırlanan odaya aşevi denir. Doğru cevap A'dır.

Safranbolu geleneksel mimarlık örnekleri içinde oldukça geç bir dönemde 1975 Avrupa Mimarlık Mirası Yılı’nda fark edilmiş bir kentimizdir. Safranbolu ayrıca, Türk kenti, Türk evi, Türk odası, geleneksel ev plan tipleri, ahşap mimarlık,
geleneksel yaşam biçimi, büyük aile tipi, yaşamın katlar arasında bölünmesi, yazlık ve kışlık yaşama biçimi ve bunun ev mimarlığına yansıması, kapalı ekonomi gibi kavramların öğrenilmesinde de yardımcı olmuştur. Adeta 100-150 yıllık geçmişimize bir ayna tutmuştur. Bu özellikleri nedeniyle de 1994 yılında
Dünya Kültür Mirası Listesi’ne kabul edilmiştir.