TÜRKİYE'DE SİVİL VE KAMUSAL MİMARI

Mısır’da Nil Irmağı kıyısında yetişen papirüs bitkisinin saplarını açıp birbirine birleştirerek Mısırlıların yaptıkları kâğıda papirüs deniyor.

Sümer, Asur, Hitit uygarlıklarından kalma, kilden yapılmış, üzerine çivi yazısıyla metin yazılıp pişirilmiş ya da güneşte kurutulmuş belgeye tablet deniyor.

Mimarlık, toplumun yönetim biçimine, gereksinimlerine, kültür düzeyine ve olanaklarına bağlı bir sanattır. Toplumun kültür düzeyini doğrudan yansıtır. Niteliği, Romalı mimar Vitrivius’a (MÖ 1.yy) göre, kullanılışlığı, sağlamlığı ve güzelliği ile belirlenir.
Bir yapının, mimarlığın konusu olabilmesi için en azından bu üç özelliğine bakılır.

Mimarlık tasarımıyla gerçekleştirilen ilk tapınak son yarım yüzyılda yurdumuzda Urfa kentine yaklaşık 15 km uzaklıktaki Göbekli Tepe’de bulundu. Günümüzden 12 bin yıl öncesinde gerçekleştirilen, bir çember üzerine aralıklarla yerleştirilmiş, 7,5-9 m yüksekliğe ulaşan T biçimli taşlarla oluşturulmuş tapınak olduğu sanılan bir mimari düzenleme vardır. Aygıt olarak yalnızca çakmak taşını kullanıp doğal kayadan, çevresini oya oya çıkardıkları bu taşların üzerlerine değişik hayvanların kabartmalarını yapmışlardır. Yeryüzünün bilinen ilk insan yontuları da burada bulunur.

Toprağın ilk işlendiği, buna bağlı olarak da ilk yerleşmenin gerçekleştiği bu dönemden Anadolu’da bulunan en erken tarihli yerleşme, Diyarbakır ile Elazığ arasında, Ergani’den 6 km uzaklıktaki Çayönü’dür. Çayönü, Hilar suyunun kıyısındadır.

Topraktan olduğu için, evlerin döşemesi üzerinde dolaşıla dolaşıla ufalanıyordu. Her dönem yeniden çamurla sıvanırdı. Böylece döşeme yükselerek, evin içinde ayakta durulamaz olurdu. Bu durumda evin duvarları yarı bellerinden yıkılarak evin içi doldurulur, üzerine yeni bir ev kurulurdu. Bu yeni bir yerleşme demektir. Bu yeni doku, eskisinin üzerine kurulduğu için yerleşme gitgide yükselir. Bu yükseltiye höyük diyoruz.

Yerleşik olmayanların topak evleri (yurt), karaçadırları, alaçıkları son çağlara dek sürmüştür.

Osmanlıda bizim “oda” dediğimiz birime “ev” denilmekteydi. Bir ev ya da oda, bir çekirdek aileyi barındırır. Oda iki bölümlüdür. Bir seki altı, bir de bir basamak daha yüksek olan seki vardır. Seki ana ögedir. Bir ocağı, oturma sedirleri vardır. Hem oturma odasıdır hem de yemek yenir, yatılır, abdest alınır, namaz kılınır. Seki altında; yüklük (yatakların, yorganların yastıkların konduğu,
onların ölçülerine uygun büyük dolap), fincanlık, taş dolap, odunluk, yunmalık vardır. Hepsi bir dolap gibi duvara sıralanırlar. Oda kapısı seki altına açılır. Kapı açılınca hemen içerisi görülmeyecek gibi düzenlenmiştir.

1930’larda en yoğun, olumlu etki Bauhaus etkisiydi. Üstelik Almanya’nın, sosyal demokrasi kökenli bu akımının ilkeleriyle Türk Evi’nin ilkeleri çakışıyorlardı.

Sarayların, konakların ya da büyük evlerin bahçelerinde, kimi kez birkaç saat, kimi kez birkaç gün kullanılmak üzere yapılan yapılara “köşk” diyoruz. Bunlar yeğni g ereçlerle yapılmışlardır. Ancak kâgir olarak yapılmış olanları davardır. Bir sarayın, konağın çok sayıda köşkü olabilir. Kimileri özel amaçlar için yapılırlar (Av köşkü gibi).

Köşklerin daha büyük örneklerine “kasır” denilir. Sultanahmet Camii’ndeki, Yeni Cami’deki kasırlar buna örnektir. Giderek kasırlar cami planlarında değişmez yerlerini almışlardır. Beylerbeyi, Dolmabahçe, Tophane’deki Nusretiye Camii ile Ortaköy Camii’nin kasırlarında olduğu gibi. Son evrede kışlalarda da kasırlar yapılmıştır.

Türkiye evlerinin ortak ilkelerini şöyle sıralanabilir:
1. Yaşama (insana), doğaya, çevre koşullarına uygunluk, saygı. Doğanın kan dolaşımı içinde olmak. Havayı, suyu, toprağı kirletmemek;
2. Gerçekcilik, akılcılık;
3. İçten dışa çözüm. Önce “iç”in (özün, işlevin) çözümü; dışın buna göre uyumla biçim alması;
4. “İç”le “dış”ın uyuşumu. Yalan söylememek;
5. Tutumsallık;
6. Kolaylık;
7. Ölçülerin insan bedeninden çıkması;
8. Gereçlerin, yapım yönetiminin en yakından seçilmesi;
9. Esneklik, kuşaklara göre değişebilme, büyüyüp, küçülebilme

Hastaların ayakta ya da yatarak muayene edilecekleri, sağlıklaştırılacakları, gerekli sağlık, teknik koşulları olan kuruluşa “hastahane” diyoruz. Orta Çağ’da bu kuruluşlara darüşşifa, darüssıhha, darülafiye, darürraha, darüttıb, maristan, bimaristan, bimarhane, tabhane, nekahathane gibi adlar verilmiştir.

Anadolu’daki ilk kitaplık MÖ 165’te Bergama Krallığı’nın başkenti Bergama (Pergamon) da kurulan Bergama Kitaplığı’dır.

İstanbul’da Vefa’da, Vefa Caddesi üzerindedir. I. Mahmud (1730-1754) Dönemi’nde deferdarlık yapmış, divan sahibi şair Atıf Mustafa Efendi tarafından 1741’de kurulmuştur

Batı Anadolu’daki Hitit yerleşmelerinde (Apasa (=Efes), Milavanna (=Milet) vb.) Çarşı-pazar geleneği sürdü. Antik Çağ’da giderek kentin özeği, durumuna geldi. Önce stoalar yapıldı. Stoa, sıra dükkanlardı. Dükkanların önlerinde boydan boya gezenek vardı. Bu gezeneğin, direklerle taşınan, bir üst örtüsü vardı. (Atina’daki Stoa’nın taşlarını Bergamalılar üretmiş, numaralayıp armağan olarak göndermişlerdi. Bu geçmişteki ilk önyapım (prefabrike) uygulamasıdır.) İki yana karşılıklı yapılan stoaların aralarında kalan yolun (alanın) üzeri de kapatılınca Bazilika denen yapı türü ortaya çıktı. Kısacası bazilika çarşıydı.

Selçuklu kervansaraylarına kentlerdeki hanlar eklenmiştir, çarşıların çoğu bugün de kullanılmaktadır. Çarşı sözcüğü gerçekte bir bileşik sözcüktür. Çar (Cihar) Farsça’da dört demektir. Suk da sokak. Çarsuk, dilimizde çarşı biçimine dönüşmüştür. İki yanında dükkanlar bulunan sokak ya da alanlara deniyor.

stanbul’daki en önemli Osmanlı çarşısı Kapalıçarşı’dır. 18 kapılı (sekizi büyük), 30.700 m2 alanı; 3300 dükkânı vardır.

Valide Turhan Sultan tarafından, 1660 yılında Mimar Kasım Ağa’ya yaptırılan Yeni Cami ile birlikte yapılan Mısır Çarşısı da İstanbul’un ünlü çarşılarındandır.

Eski Türk boylarında başlıca spor türleri binicilik, cirit, okçuluk, avcılık, kılıç oyunları, ağırlık atma, koşu ve güreştir.