ULUSLARARASI POLİTİKA II

Doların sahip olduğu rol bir taraftan ABD’ye hayati imkânlar sunmakta, diğer yandan ise ABD ekonomisinin dünyadaki gelişmelere karşı duyarlılığını canlı tutarken aynı şekilde ciddi bir risk unsurunu da barındırmaktadır. Bu gerçeğin farkında olan ABD Merkez Bankası da uygulayacağı faiz oranlarının belirlenmesi sırasında ABD’deki gelişmeleri dikkate aldığı kadar dünyadaki siyasi ve ekonomik gelişmeleri de dikkate almaktadır.

Ekonomi politik, siyaset ve iktisat disiplinlerinin kesiştiği noktada yer alır ve her iki alana dahil edilebilecek olguları inceler.

Ekonomi politik XVII. yüzyılın ikinci yarısında merkantilistler tarafından da kullanılmıştır. Merkantilistlere göre ekonomi ‘bir bireyi yönetme sanatı’, ekonomi politik ise ‘bir devleti yönetme sanatı’dır.

1859’da Marx kitabına, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (2005) ismini vermesiyle Marksist iktisatçılar, ekonomi teriminin ekonomik politikle yer değiştirmesine öncülük etmiştir. 1890’da Marshall’ın Ekonominin İlkeleri kitabının yayımlanmasıyla liberal ekonomistler de ekonomi politik kavramını kullanmaya başlamıştır. Modern dönemde kavramı önce Marksistlerin kullanması nedeniyle liberal ekonomistler kavramı kullanmamaya özen göstermiştir. Siyaset ve ekonomi literatüründe kavram sıklıkla bu şekilde kullanılmış olsa da akademik alanda iktisatçıların çoğunun iktisadi işleyiş ve politikaların analizinde siyasi faktörlerin rolünü; uluslararası politika araştırmacılarının da devletler arası ilişkilerde iktisadi faktörleri ihmal etme eğilimi ağır basmıştır. Bundan dolayı ekonomi politik yaklaşımlar yakın zamana kadar uluslararası politika analizinde görmezden gelinmiş ve uluslararası politika ya salt siyasal veya iktisadî ilişkiler olarak ayrı ayrı incelenmiştir.

Uluslararası ekonomi tek başına uluslararası sistemi açıklamakta oldukça başarısızdır. Çünkü bu çalışmalar uluslararası politik sistemde güç dağılımını göz ardı etmişlerdir. Aynı şekilde sadece güç dağılımı bazında siyasi ve askerî ilişkilere yoğunlaşılarak da uluslararası sistemin açıklanması yetersizdir çünkü siyasi yaklaşımlar da zenginliğin ve ekonomik varlıkların etki üreten kabiliyetlerini ihmal etmektedirler. UEP piyasa ve ekonomik büyümenin siyasi yansımaları, ulusal ve uluslararası toplumun değişimi ile piyasaların savaş ve barış dönemlerindeki etkileşimi gibi sorunlara cevap bulunmaya çalışılır. Alanın öncülerinden pek çoğu UEP’i zenginlik ve güç dağılımının ve kullanımının uluslararası ilişkilerdeki karşılıklı ve dinamik etkileşimi olarak ele almıştır.

Güç olgusu pek çok unsurdan oluşur ve bunlar arasındaki optimum düzeyde bir uyumun yansıması olarak ortaya çıkar. Dikkat edilirse bunların pek çoğu zenginlik, yani ekonomik varlıklarla doğrudan ilgilidir. Zenginliğe ulaşmak da sonuçta başka unsurları zorunlu kılar. Böylece UEP ekonomik faaliyetlerle artırılan zenginlik ve siyasi faaliyetlerle artırılan güç arasında doğrudan bir bağ kurarak, zenginliğin ve gücün birbirlerini karşılıklı beslediğini gösterir.

Uluslararası politikayı ekonomiye öncelikli kabul edip ikincisini birincisi için bir araç olarak gören merkantilizm, ekonomik milliyetçilik ve korumacılık genel anlamda neorealizm başlığı altında incelenebilir. Bunların temel varsayımları büyük ölçüde örtüşürken hepsinin ortak noktası devletin piyasaya önceliği, ayrıca uluslararasında da politikanın ekonomiye üstünlüğüdür. Buna göre, piyasa devlet çıkarlarına hizmet etmeli ve ekonomi devletin siyasi amaçları doğrultusunda yönlendirilmelidir.

Gilpin’e göre ekonomik milliyetçiliğin temel görüşü, ekonomik aktivitelerin devletin çıkarlarına bağlı olması ve bağlı kalmasıdır. Ulusal güvenlik ve askerî güç uluslararası sistemde önceliklidir. Ulusal güç için gerekli olduğundan ekonomik kaynaklar ve politikalar devletler arası mücadelede önemli bir alandır (Gilpin, 1987: 31-4). Ekonomik milliyetçilik, piyasa analizlerinde güçlü ve zayıf ekono­miler arasındaki güç ilişkileri veya ‘bağımlılık’ kurma ve refah elde edilmesi gibi konular üzerinde durur. Rekabet hâlindeki devletlerin var olduğu bir dünyada çıkar sağlamanın karşılıklı faydadan daha önemli olduğunu savunan milliyetçi görüş, bu amaç doğrultusunda devletlerin sürekli siyasal adımlar attığını öne sü­rer.

Adam Smith’in öne sürdüğü görüşler liberal UEP yaklaşımın dayandığı temel varsayımları oluşturur. Smith, bir toplumun refahının sahip olunan altın rezerviyle değil, üretim ve ekonomik büyümeyle ölçülmesi gerektiğini savunmuştur. Ekonomik büyüme de ancak minimum seviyede devlet müdahalesine maruz kalan serbest piyasayla mümkün olacaktır. Smith ‘görünmez el’ kavramını ilk kez The Theory of Moral Sentiments (Ahlaki Duyguların Kuramı) isimli kitabında kullanmıştır ve The Wealth of Nations (Ulusların Zenginliği) isimli kitabında da bu kavramı yineleyen Smith, bir toplumun refahı için dile getirdiği görüşlerin tüm devletler için de uygulanabileceğini öne sürerek bu yaklaşımı uluslararası düzeye taşımıştır. Buna göre devletler arasında ticaret serbest olmalı ve böylece herkes zenginlikten payını almalıdır.

Klasik Marksizm ve onun çağdaş yorumları olan neomarksizm (yapısalcı) ve neogramscici (eleştirel) yaklaşımlar, devletler arası ilişkileri ekonomik etkenlerin belirleyici olduğu etkileşim alanı olarak görme eğilimindedir. Marksist geleneğin UEP analizini dört farklı yaklaşım altında toplamak mümkündür. Birincisi, klasik marksizmin devlet ve ekonomiye ilişkin yaklaşımıdır. İkincisi, Lenin’in emperyalizm yaklaşımıdır. Üçüncüsü, Neomarksistler tarafından geliştirilen dünya sistemi yaklaşımıdır. Dördüncüsü ise Eleştirel Marksistler tarafından geliştirilen ‘hegemonya’ yaklaşımıdır.

Ekonomi ve politika kavramları birlikte literatürde ilk kez ‘ekonomi politik’ olarak Aristo tarafından, devlet giderlerinin karşılanması amacıyla vergilendirme olgusunu tanımlamak için kullanılmıştır. Doğru cevap C'dir.

Politikanın kökenindeki ‘polis’ kavramı ‘bağımsız şehir devleti’, ekonomi sözcüğünün kaynağı olan ‘oikono- mike’ (oikos ve nomos) ise ‘mal varlığının yönetimi’ anlamına gelmektir. Dolayısıyla kelime anlamı bakımından ekonomi politik, bir ülke halkının veya devletin yönetimi demektir (Seyidoğlu, 2002: 509). Ekonomi politik XVII. yüzyılın ikinci yarısında merkantilistler tarafından  göre ekonomi ‘bir bireyi yönetme sanatı’, ekonomi politik ise ‘bir devleti yönetme sanatı’ olarak kullanılmıştır (Savaş, 1986: 7). Smith ve Malthus gibi klasik iktisatçılar, ekonomi politiği ‘servetin niteliğinin ve kaynağının araştırılması,’ Ricardo ise ‘ürünün yaratılmasına katılan sınıflar arasında ürünün bölüşüm konularının araştırılması’ olarak ele almışlardır (Kazgan, 2000: 71). Doğru cevap D'dir.

Liberal yaklaşıma göre, uluslararası ticaretin devletler tarafından sınırlandırılması piyasanın rasyonel işleyişine ve verimliliğine engel teşkil etmektedir. Doğru cevap A'dır.

Realizmin temel varsayımlarının ortak noktası devletin piyasaya önceliği, ayrıca uluslararasında da politikanın ekonomiye üstünlüğüdür. Buna göre, piyasa devlet çıkarlarına hizmet etmeli ve ekonomi devletin siyasi amaçları doğrultusunda yönlendirilmelidir. Doğru cevap A'dır.

Keohane ve Nye tarafından ‘kompleks karşılıklı bağımlılık’ üç temel özellikle tanımlanmıştır, bunlar:

Doğru cevap B'dir.

Wallerstein’ın başını çektiği Neomarksistlere göre çağdaş dünya sistemi; merkez, çevre ve yarı çevre olmak üzere üç ayrı kategoriden oluşmaktadır. Bu kategoriler, her bölgenin dünya ekonomisindeki konumunu ifade eder. Doğru cevap D'dir.

Uluslararası para hem bir değişim hem de zenginliğin biriktirilme ve mübadele aracıdır. 1971’e kadar uluslararası para, altın veya altına endeksli para birimleri olmuştur. Altına bağlı para birimleri sonuçta dünyanın en güçlü ekonomisine sahip ülkenin para birimidir. XIX. yüzyılın sonlarından I. Dünya Savaşı’na kadarki dönemde İngiliz Poundu ve II. Dünya Savaşı’ndan 1971’e kadar ise ABD doları bu işlevi üstlenmiştir. Ancak 1971’den bu yana altına endeksli uluslararası bir para birimi bulunmamaktadır. Yeni dönemde uluslararasında değişken kur geçerlidir. Sistemde sahip olduğu ekonomik güç ve siyasal etkiye bağlı olarak ABD doları fiilen uluslararası para birimi niteliğini korumaktadır. Doğru cevap A'dır.

Uluslararası ekonomik iş birliği, kalkınma ve gelişme konuları UEP’nin inceleme alanlarındandır. Devletlerin çakışan ancak farklı çıkarları ve önceliklerinin nasıl ortak bir paydada buluşabileceği en temel tartışma konusudur. Yakın zamana kadar ekonomik göstergeler ile özdeşleştirilen ‘kalkınma’, günümüzde artık sadece ekonomik büyümeyle ölçülmemekte; eğitim, sağlık, çevre, iyi yönetişim ve insan hakları gibi alanlardaki göstergeler de bir ülkenin gelişmişlik düzeyinin tanımlanmasında belirleyici olmaktadır. Doğru cevap E'dir.

II. Dünya Savaşı sonrasında oluşturulan GATT düzenlemesi 1994’de Dünya Ticaret Örgütünün (DTÖ) kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Doğru cevap E'dir.

Smith ‘görünmez el’ kavramını ilk kez The Theory of Moral Sentiments (Ahlaki Duyguların Kuramı) isimli kitabında kullanmıştır ve The Wealth of Nations (Ulusların Zenginliği) isimli kitabında da bu kavramı yineleyen Smith, bir toplumun refahı için dile getirdiği görüşlerin tüm devletler için de uygulanabileceğini öne sürerek bu yaklaşımı uluslararası düzeye taşımıştır. Doğru cevap A'dır.