UYGUR TÜRKÇESİ

Uygurca tranliterasyonu “KWYRWR ’RTY” olan sözcüklerin transkripsiyonu “körür erti” şeklindedir.

tarı- ‘toprağı ekip biçmek’, suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki], yulı- ‘çekip çıkarmak, karmak’, suḳ- ‘gagalamak’, kuru- ‘kurumak’

ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden isim yapım eki], adruḳ ‘başka’ < ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki], tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki], uz ‘usta, mahir’ < u- ‘yapabilmek’ –z [fiilden isim yapım eki], emgek ‘emek, zahmet’ < emge- ‘zahmet çekmek’ –k [fiilden isim yapım eki]

körüp sözcüğünde –(i)p [zarf-fiil eki]

buşuşluġ- ‘öfkeli, sinirli’ < buş- ‘öfkelenmek’ –(u)ş [fiilden isim yapım eki] ‘öfke’ +luġ [isimden sıfat yapım eki]

yarlıġḳa- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’

ötün- ‘arz etmek’ < öt- ‘geçmek, bir dileği sunmak’ –(ü)n [dönüşlülük eki] –ti [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

aġıçı ‘hazinedar’ < aġı ‘hazine’ +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki)

“ögüküm köng͡ lin neçük berteyin men” cümlesi “yavrucuğumun gönlünü nasıl kırayım ben” şeklinde çevrilebilir. Bu cümlede fiil “berteyin” sözcüğüdür.

bil- ‘bilmek’ –(i)n [fiilden fiil yapım eki] –gey [3. tekil kişi gelecek zaman]

1. T’ŞX’RW ’YLYNCWK’ ’’TL’NTWRDY
taşġaru ilinçüke atlanturdı
(Prensi) dışarıya gezinti yapmak üzere ata bindirmişler2. ’RTY P’LYX T’ŞTYN T’RYXCY L’R’X
erti balıḳ taştın tarıġçı-laraġ
di. Şehir dışında çiftçileri
3. KWYRWR ’RTY QWRWX YYRYK SWV’YW
körür erti ḳuruġ yirig suvayu
görür idi. Kuru toprağı sulayıp
4. ’WYL YYRYK T’RYYW XWŞ QWZXWN
öl yirig tarıyu ḳuş ḳuzġun
yaş toprağı ekerlerken kuş kuzgun
5. SWQ’R YWLYYWR S’NSYZ TWYM’N
suḳar yulıyur sansız tümen
gaga vurup (canlıları gagalarıyla) çekip çıkarıyorlar, sayısız on binlerce (milyarlarca)
6. ’WYZLWK ’WYLWRWR T’RYX T’RYYW
özlüg ölürür tarıġ tarıyu
canlı öldürüyorlar. (Onlar bir yandan) tarla sürerlerken
7. ’M’RY TYNLX L’RYX XWŞCY K’YYKCY
amarı tınlıġ-larıġ ḳuşçı keyikçi
kuş avcısı, yaban avcısı,
8. P’LYXCY ’’VCY TWR CY TWZ’XCY
balıḳçı avçı tor-çı tuzaḳçı
balıkçı, avcı, torcu (ağ ile kuş avlayan), tuzakçı

ilinçü ‘gezinti, eğlence’ < il- ‘ilgi duymak’ –(i)n ‘(kendisi) ilgi lenmek’ [fiilden fiil yapım
eki, dönüşlülük eki] –çü [fiilden isim yapım eki] +ke [yönelme durumu eki]
atlantur- ‘ata binmek’ < at ‘at’ +la-n ‘ata binmek’ [isimden fiil yapım eki] –tur [ettirgenlik eki] –dı erdi [belirli geçmiş zamanın hikâyesi]
taş ‘dış’ +tın [çıkma durumu eki]
tarıġçı ‘çiftçi’ < tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –ġ ‘tarım’ [fiilden isim yapım eki] +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
ḳuruġ ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -ġ [fiilden isim yapım eki]
yir ‘yer’ +(i)g [belirtme durumu eki]

ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden
isim yapım eki]
tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
engir- ͡ ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]
bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p
[zarf-fiil eki]
toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
adruḳ ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]

1. PWLWP ’’YYX XYLYNC XYLWR TYN
bolup ayıġ ḳılınç ḳılur tınkötü işler yapıyor, birçok can2. LYX L’R’X ’WYLWRWR ’M’RY TYNLX
lıġ-laraġ ölürür amarı tınlıġlıları öldürüyorlar. Bazı insan3. L’R CXRY ’NKYR’R YWNK ’NKYR’R
lar çıġarı engirer yün ͡ g en ͡ girer ͡
lar iplik eğiriyor, yün eğiriyor,
4. KYNTYR ’NKYR’R PWZ PRT’TP Q’RS
kentir engirer böz bertetip kars ͡
kendir eğiriyor; bez örüp yün kumaş
5. TWQYWR T’QY YM’ ’’DRWQ ’WZL’R
toḳıyur taḳı yime adruḳ uzlar
dokuyorlar. Ve yine diğer ustalar
6. KNTW KNTW ’WZ ’YŞYN ’YŞL’YWR
kentü kentü uz işin işleyür
kendi zanâatini icra ediyor.
7. //DRWK ’’DRWK ’MK’K ’MK’NWR
adruḳ adruḳ emgek emgenür
Ayrı ayrı (türlü türlü) sıkıntı çekiyorlar.
8. ///Y YM’ KWYRDY ’M’RY TYNLX L’R
[taḳ]ı yime kördi amarı tınlıġ-lar
Ve yine gördü ki; pek çok insan

bol- ‘olmak’ –(u)p [zarf-fiil eki]
ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden
isim yapım eki]
tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
engir- ͡ ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]
bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p
[zarf-fiil eki]
toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
adruḳ ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]

1. YWNT ’WD CWX’R XWY
yunt ud çoḳar ḳoy
atları, sığırları başlarına vurarak öldürüyor; koyun,
2. L’XZYN ’WLTY TYNLIX L’RYX
laġzın ulatı tınlıġ-larıġ
domuz ve diğer canlıları
3. ’WYLWRWR T’RYSYN SWY’R
ölürür terisin soyar
öldürüyor, derisini yüzüyor,
4. X’N ’WYKWZ ’’XYT’R ’’TYN X’NYN
ḳan ügüz aḳıtar etin ḳanın
kan nehiri akıtıyor, etini kanını

5. S’T’R ’’NYN ’WYZ ’YKYDWR YM’
satar anın öz igidür yime
satıyor, onunla kendilerini besliyor(geçimlerini sağlıyor). Yine
6. PWDYSVT TYKYN PW ’WLWŞ
bodisavat tigin bu uluş
Bodisavat prens bu ülke
7. PWDWN ’’YX XYLYNCLX L’R XYLMYŞYN
bodun ayıġ ḳılınçlıġ-lar ḳılmışın
halkının kötü işler yaptığını
8. KWRWP ’RTWNKW PWŞWŞ LWX X’DXW LX
körüp ertüngü buşuş-luġ ͡ ḳadġuluġ
görerek fevkalâde kederli ve kaygılı

köngül ͡ ‘gönül’ +çe [eşitlik durumu eki]
bulung͡ ‘taraf ’ +da [bulunma durumu eki]
yadıl- ‘yayılmak’ < yad- ‘yaymak’ –(ı)l [edilgenlik eki] –tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
kün ‘gün’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +nge͡ [yönelme durumu eki]
ḳol- ‘istemek’ –ġuçı [sıfat-fiil eki]
üzül- ‘kesilmek’ < üz- ‘kesmek’ –(ü)l [edilgenlik eki] –me [olumsuzluk eki] –di [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
aġılıḳ ‘hazine’ < aġı ‘hazine, hazineye konulacak ipekli kumaş’ +lıḳ [isimden isim yapım eki] +ta [bulunma durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]
munçulayu < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlik eki] +la [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]
azḳına ‘azıcık’ < az ‘az’ +ḳına [isimden isim yapım eki, küçültme eki]
aġıçı ‘hazinedar’ < aġı ‘hazine’ +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki
uluġ ‘ulu, büyük’ < ul ‘temel, esas’ +luġ [isimden sıfat yapım eki: ünsüz tekleşmesi ile
uluġ] +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
tengri ͡ ‘efendi, hükümdar’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]
alḳın- ‘tükenmek, mahvolmak’ < alḳ- ‘tükenmek’ –(ı)n [dönüşlülük eki] –sar [3. tekil
kişi şart çekimi]

il ‘devlet’ +(i)g [belirtme durumu eki]
törü ‘töre’+g [belirtme durumu eki]
barım ‘zenginlik’ < bar ‘var, mevcut olan’ +(ı)m [isimden isim yapım eki. aġı barım ikilemesinde geçer.]
neçük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne’ +çe [eşitlik durumu eki] +ök [pekiştirme edatı]
barça ‘hep, bütün’ < bar ‘var, var olan’ +ça [eşitlik durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]

bar- ‘varmak, gitmek’ –zun [3. tekil kişi emir eki]
bil- ‘bilmek’ –(i)n [fiilden fiil yapım eki] –gey [3. tekil kişi gelecek zaman]
ḳoltġuçı ‘dilenci’ < ḳol- ‘istemek’ –t [fiilden fiil yapım eki] –ġuçı [sıfat-fiil eki] +lar [çoğul eki]
kel- ‘gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki (zarf- fiil işleyişinde)]
birgü ‘verilecek şey, sadaka, bağış’ < bir- ‘vermek’ –gü [gelecek zaman sıfat-fiil eki]
er- ‘erişmek, ulaşmak; gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki(zarf- fiil işleyişinde)]

il ‘devlet’ +(i)g [belirtme durumu eki]
törü ‘töre’+g [belirtme durumu eki]
barım ‘zenginlik’ < bar ‘var, mevcut olan’ +(ı)m [isimden isim yapım eki. aġı barım ikilemesinde geçer.]
neçük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne’ +çe [eşitlik durumu eki] +ök [pekiştirme edatı]
barça ‘hep, bütün’ < bar ‘var, var olan’ +ça [eşitlik durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]