VETERİNER LABORATUVAR TEKNİKLERİ VE PRENSİPLERİ

Cam Malzeme Temizliği: Cam malzemeler kullanıldıktan sonra en kısa zamanda temizlemek gerekir. Bekleyen cam malzemelerde çözücüler uçacağından kalıntılar cam yüzeye yapışır ve temizlemek daha da zorlaşır. Eğer hemen temizlenemiyorsa, çeşme suyundan geçirerek bırakılmalıdır. Cam malzemelerin temizliğinde % 0.5’lik deterjanlı su ile yıkanması genelde yeterli olmaktadır. Temizlik sonrası cam yüzeyde su damlası kalması durumunda temizlik yeterli değildir. Bununla beraber yapılacak daha hassas bir çalışma için özel yıkama gerekebilir. Cam malzemelerdeki organik kalıntıların temizlenmesi için uzun yıllar bikromat temizleme solüsyonu kullanılmıştır. Fakat kromun toksik etkisi, kanserojen oluşu ve yoğun H2SO4 kullanımı nedeniyle günümüzde tavsiye edilmemektedir. İyonlarından arındırmak için yoğun nitrik asit ile yıkamak gerekir. Cam pipetlerde % 0.5’lik deterjanlı suda bekletilip daha sonra bol akan suda durulanmalıdır. Doğru cevap B’dir.

Kuartz ve Cam Küvetlerin Temizliği: Kuartz veya optik parlatılmış cam malzemelerin etanolde hazırlanmış KOH veya kuvvetli bazlarla temizlenmesi aşınmaya neden olmaktadır. Bunun yerine %0.5’lik deterjan ile temizleyip distile su ile durulamak yeterli olur. Doğru cevap C’dir.

Kimyasal madde sınıflandırması: Aşındırıcı kimyasal maddeler, Toksik maddeler, Kanserojenler, Reaktifler, Yanıcı Maddeler, Oksidizerler, Işığa Duyarlı Kimyasallar, Peroksit Yapan Kimyasallar, Piroforik Maddeler. Doğru cevap A’dır.

Kimyasal madde sınıflandırması: Aşındırıcı kimyasal maddeler, Toksik maddeler, Kanserojenler, Reaktifler, Yanıcı Maddeler, Oksidizerler, Işığa Duyarlı Kimyasallar, Peroksit Yapan Kimyasallar, Piroforik Maddeler. Doğru cevap E’dir.

R23: Solunumla alınırsa zehirlidir. Doğru cevap C'dir.

R25: Yutulması halinde zehirlidir. Doğru cevap D'dir.

S30: Asla su ilave etmeyin. Doğru cevap E'dir.

S8: Kabı kuru tutun. Doğru cevap C'dir.

S7: Kabın ağzını sıkıca kapalı tutun. Doğru cevap B'dir.

Laboratuvarlarda genel olarak polietilen plastik malzemeler kullanılmaktadır. İlk kez kullanılacak polietilen malzemeler önce 8 M üre çözeltisiyle temizlenir. Sonra distile su ile durulanır, 1 N KOH çözeltisi ile yıkanır, tekrar distile sudan geçirilir ve sonra metal iyon kontaminasyonu gidermek için 0.001 M EDTA ile yıkanır. Sonunda cam distile su ile durulanır. Bu ilk kullanım öncesi yapılan temizliği takiben her kullanım sonrası % 0.5’lik deterjanla yıkayıp distile su ile durulamak yeterlidir.

Cam malzemeler kullanıldıktan sonra en kısa zamanda temizlemek gerekir. Bekleyen cam malzemelerde çözücüler uçacağından kalıntılar cam yüzeye yapışır ve temizlemek daha da zorlaşır. Eğer hemen temizlenemiyorsa, çeşme suyundan geçirerek bırakılmalıdır. Cam malzemelerin temizliğinde % 0.5’lik deterjanlı su ile yıkanması genelde yeterli olmaktadır. Temizlik sonrası cam yüzeyde su damlası kalması durumunda temizlik yeterli değildir. Bununla beraber yapılacak daha hassas bir çalışma için özel yıkama gerekebilir. Cam malzemelerdeki organik kalıntıların temizlenmesi için uzun yıllar bikromat temizleme solüsyonu kullanılmıştır. Fakat kromun toksik etkisi, kanserojen oluşu ve yoğun H2SO4 kullanımı nedeniyle günümüzde tavsiye edilmemektedir. İyonlarından arındırmak için yoğun nitrik asit ile yıkamak gerekir. Cam pipetlerde % 0.5’lik deterjanlı suda bekletilip daha sonra bol akan suda durulanmalıdır.

Kuartz veya optik parlatılmış cam malzemelerin etanolde hazırlanmış KOH veya kuvvetli bazlarla temizlenmesi aşınmaya neden olmaktadır. Bunun yerine % 0.5’lik deterjan ile temizleyip distile su ile durulamak yeterli olur.

Sterilizasyon bir ortamın ya da maddenin canlı mikroorganizmaların tüm formlarından arındırılması işlemidir. Sterilizasyon işleminden sonra ortamda 1 milyonda 1 canlı mikroorganizma bulunma olasılığı vardır. Sterilizasyon için kabul edilebilir sınır 10-6 olarak kabul edilmektedir ve endosporlar da dahil olmak üzere tüm mikroorganizmalardan ortam arındırılmıştır. Dezenfeksiyon ise sporlar dışında mikroorganizmaların ortadan kaldırılması işlemidir. Dezenfeksiyon işlemi genellikle çalışma alanları, ekipmanlar gibi cansız yüzeylere ya da objelere uygulanır. Dekontaminasyon ise mikroorganizmaları ortadan kaldıran ve/veya öldüren sterilizasyon ve dezenfeksiyon işlemlerinin tümüdür. Dekontaminasyonun amacı kontamine materyalin bir sonraki işlem için hazır hale gelmesidir. Ön temizleme işleminden geçmiş maddelerin sterilizasyonu için 121 °C’de 20- 30 dakika yeterli iken, mikroorganizma yoğunluğu fazla materyal için daha uzun süre gereklidir. Sterilizasyon için gerekli süre sterilize edilecek maddenin cinsine, materyalin miktarına göre değişir. Örneğin; katı maddeler sıvılara göre daha uzun süre gerektirir. Sıvı hacimlerin sterilizasyonunda da miktar arttıkça sterilizasyon süresi uzar. Sterilize edilecek materyale göre de sterilizasyon yöntemi belirlenir.

Basınç altındaki doymuş buhar ile sterilizasyon, laboratuvar materyallerinin sterilizasyonunda kullanılan en etkili yöntemdir. Otoklavlar bu amaç için kullanılan cihazlardır. Normal şartlar altında buharın sıcaklığı 100 °C iken, havası tamamen alınmış ve 1 atmosfer basınç altındaki doymuş su buharının sıcaklığı 121 °C’dir. Otoklavda sterilizasyon için 121 °C ve 132 °C sıcaklık kullanılır. Basınç altında nemli ısı ile sterilizasyon en hızlı, basit ve etkili fiziksel sterilizasyon yöntemidir.

Normal şartlar altında buharın sıcaklığı 100 °C iken, havası tamamen alınmış ve 1 atmosfer basınç altındaki doymuş su buharının sıcaklığı 121 °C’dir. Otoklavda sterilizasyon için 121 °C ve 132 °C sıcaklık kullanılır. Basınç altında nemli ısı ile sterilizasyon en hızlı, basit ve etkili fiziksel sterilizasyon yöntemidir. Basınçsız buhar ile sterilizasyon da 120 °C’de 1 saatte sterilizasyon yapılır. Yüksek ısıya dayanıklı olmayan maddelerin, solüsyonların sterilizasyonu için kullanılır. Tindalizasyon, yüksek sıcaklığa dayanıklı olmayan çeşitli besiyeri ve çözeltiler su banyosunda düşük sıcaklıkta 80 °C’de 60 dakika 3 gün üst üste ısıtılarak sterilize edilir. İlk uygulamada canlı kalan sporların bir sonraki uygulamadan önce germinasyonla vejetatif hale geçerek sonraki ısıtmada ölecekleri prensibine dayanır. Kuru sıcak hava, hücre içine daha az geçebildiğinden kuru ısı ile yapılan sterilizasyonda nemli ısıya göre daha uzun sürelere ve daha yüksek sıcaklığa gereksinim vardır. Bu yöntemde 160 °C’de 1 saat, 170 °C’de 1 saat tutularak sterilizasyon sağlanır. Filtrasyon, laboratuvarlarda daha çok antibiyotik solüsyonları, toksik kimyasallar, radyoizotoplar, aşılar, karbonhidratlar gibi ısıya duyarlı maddelerde kullanılır. Sıvıların filtrasyonu laboratuvarlarda ya enjektör yardımıyla pozitif basınç uygulanılarak ya da vakumla negatif basınç oluşturularak solüsyonun 0.2 mm gözenek çapına sahip membran (selüloz asetat veya selüloz nitrat) filtrelerden geçerilmesiyle yapılır. Bakterileri tutan filtrelerin porları 0.45 mm’den küçük olmalıdır.

Asitler, bir veya daha fazla sayıda H iyonları içeren ve kimyasal yönden oldukça aktif olan bileşiklerdir. Organik ve inorganik asitler şeklinde laboratuvarda kullanılırlar. Depolama sırasında, alçak raflarda veya asit kabinlerinde, geniş asit şişelerinde saklanmalıdır. Oksitleyici maddeler, organik asitlerden ve yanıcı maddelerden ayrı olarak saklanmalıdır. Asitleri özellikle bazlardan ve magnezyum, potasyum, sodyum vb. aktif maddelerden ayrı saklanması gerekir. Asit sızıntısı ve dökülmesi halinde asit kontrol emicileri ve absorbantları veya nötralize edicileri kullanılmalıdır. Bazlar OH iyonları içeren ve kimyasal yönden aktif olan bileşiklerdir. Depolama sırasında asitlerden ayrı saklanır. İnorganik oksitlerin çözeltileri polietilen kaplarda saklanır. NaOH, KOH için sızıntı kontrol emicileri veya nötralize ediciler kullanılır.

Piroforik Maddeler: Havada kendiliğinden tepkimeye giren maddelerdir. Alkilaluminyumlar, lityum, potasyum, fosfor, sodyum gibi. Serin ve kuru yerde saklanır. Laboratuvarda pratik olarak depolanan kimyasal madde miktarları küçük olmalı, uygun havalandırılan ve ısı kaynağından uzak düzenli bir alanda depolanmalıdır. Göz seviyesinin yukarısına konulmamalıdır. İnorganik maddeler, organiklerden ayrı depolanmalıdır. Nitrik asit diğer asitlerden izole edilmelidir. Soğutuculara tercihen 1 haftalık kullanımdan fazla miktarlar konulmamalıdır. Kimyasal depolanım için kullanılan tüm soğutucuların dış yüzüne yerleştirilen materyalin tipi açıkça kaydedilmelidir. Kimyasal maddeler ayrılarak depolanmalıdır.

Tehlike ayırt etme sistemine uygun olarak 2 veya daha fazla derecelendirmesi olan tüm maddeler için büyük bir baklava şekli içinde gruplanmış 4 küçük baklava şeklinde semboller bulunur. Üstteki kırmızı (şekilde 1 ile işaretli) parlayabilirliğini, soldaki mavi (şekilde 2 ile işaretli) sağlık tehlikesini; sağdaki sarı (şekilde 3 ile işaretli) reaktivite-stabilite tehlikesini (patlayabilen maddeler veya şiddetli kimyasal değişim gösteren maddeler için kullanılır) ve dipteki beyaz baklava, ise (şekilde 4 ile işaretli) özel bir tehlike bilgisi önlemi için kullanılır. Kimyasal maddelerde riskler 1-4 arasında derecelendirilmektedir. Bu derecelerden herhangi biri 2 ve üzerinde ise, kutuda bununla ilgili riski belirten şekil konmalı ve bu şeklin anlamı bilinmelidir.

Laboratuvar çalışmalarında temel kural sabırlı olmaktır. Genel olarak laboratuvarlarda aşağıdaki kurallara uyulmaldır. 1. Hareketi kısıtlayıcı giysiler, palto, manto giyilmemeli her zaman laboratuvar önlüğü ile çalışılmalı ve eldiven kullanılmalıdır. 2. Laboratuvar çalışmalarında giyilen önlük/gözlük gibi giysiler kantin, yemekhane ve kütüphane gibi sosyal alanlarda giyilmemelidir. Laboratuvarlarda açık sandalet türü terlik giyilmemelidir. 3. Hassas terazide tartma gibi pek az istisna hariç mutlaka laboratuvar gözlüğü kullanılmalıdır. Geniş yan koruyucuları olanlar tercih edilmelidir. Laboratuvarda kesinlikle kontak lens takılmamalıdır. Kontak lens kullanımında esas problem gözün kendini temizleme hızındaki azalmadır. Kontak lens kullanan bir kişinin gözüne bir kimyasal sıçradığında gözün etkili irrigasyonu yapılamayacağından daha büyük yaralanmaya neden olur. 4. Toksik olmadığı bilinen kimyasal maddeler dahil fiziksel özelliklerini belirlemek için ağıza alınmamalıdır. 5. Laboratuvarda birşeyler yemek ve içmek kesinlikle yasaktır. Laboratuvarlardaki dolaplara ve buzdolaplarına yiyecek ve içecek konulmamalıdır. 6. Sifon etkisini başlatmak veya pipetleri doldurmak için ağızla çekme yapılmamalıdır. 7. Laboratuvarda yalnız çalışılmamalıdır. Özellikle mesai saatleri sonrasında ve tatil günlerinde yapılan çalışmalar sırasında kişiler kontrol edilmelidir. 8. Kullanılan kimyasalların yanıcı olup olmadığı, reaktivitesi, toksik olup olmadığı ve uygun atım yolları gibi fiziksel özellikleri bilinmelidir. 9. Reaktif şişeleri alındıkları yerlere geri konulmalıdır. Reaktif şişesinden alınan fazla çözelti asla geri dökülmemeli, atılmalıdır. Atılacak çözeltiler, yoğun asit ve alkali ise bol akar su altında lavaboya dökülmelidir. 10.Asit ve bazların yoğun çözeltileri kullanılacaksa dikkatli çalışılmalıdır. Daima yoğun asit suya ilave edilmeli, tersi yapılmamalıdır. 11.Deney tüpünde çözelti ısıtırken tüpün ağızını yanımızdakilere veya kendimize doğru tutulmamalıdır. Deney tüpünde ısıtma işlemi, alev sıvı yüzeyi hizasına gelecek şekilde ve 45° eğik konumda devamlı çalkalayarak yapılmalıdır. 12.Laboratuvar çalışması sırasında kullanılan gaz ve su musluklarının kapatıldığından emin olunmalıdır. 13.Laboratuvar kazalarının çoğu dikkatsizlikten olur. Bu nedenle çalışırken dikkatli olunmalıdır. Ufak bir dikkatsizlik maddi büyük zararlara neden olabileceği gibi kendimizin veya laboratuvarda çalışanların sağlıkları açısından da tehlikeli olabilir. 14.Standart güvenlik teçhizatı bulunmalı ve nasıl kullanılacağı bilinmelidir. Tüm laboratuvarlarda yangın söndürme cihazları, göz yıkayıcı, güvenlik duşu, çeker ocak, döküntü temizleme kiti, ilk yardım gereçleri ve kimyasal atıklar için taşıyıcı bulunmalıdır. Laboratuvar çalışanları tarafından nerede olduğu bilinmelidir. 15.Asit veya alkali dökülmesi halinde dökülen yer bol akar suda yıkanmalıdır. 16.Kimyasal maddeler ne olduğunu görmek için gelişigüzel karıştırılmamalıdır. Şişelerin kapakları değiştirilmemelidir. 17.Şişelerden sıvı dökerken etiket tarafı yukarı gelecek şekilde tutulmalıdır. Çünkü şişeden akan damlalar etiketi ve üzerindeki yazıyı bozabilir, bu da karışıklığa neden olabilir. Boş bir şişeye çözelti konulduğunda hemen etiketlenmelidir. 18.Katı olan kimyasal malzemeler her zaman temiz bir spatül veya kaşıkla alınmalıdır. 19.Asit, baz gibi aşındırıcı-yakıcı maddeler derimize temas ettiğinde derhal bol su ile yıkanmalıdır. Asitler, sodyum karbonatla, bazlar ise seyreltik asetik asitle nötralize edilerek sonra bol su ile yıkanmalıdır. 20.Kapalı veya tıpalı bir kapta/tüpte ısıtma yapılmamalı, gerekirse uygun önlemler alınmalıdır. Kaynatırken patlamaya meyilli sıvılara cam boncuklar konulmalıdır. Cam boncuklar çözeltiler ısıtılmadan ilave edilmelidir, aksi takdirde şiddetli kaynama olabilir. 21.Benzin, eter gibi çok uçucu maddeler, yanan ocak bulunan laboratuvarda kullanılmamalıdır. Uçucu maddenin buharları uzakta olsa da alevden yanabilir. 22.Uçucu sıvılar lavaboya dökülmemelidir. 23.Asit buharların veya kimyasal buharların konsantrasyonu arttıkça zararı ve tehlikesi artar. İyi çalışan çeker ocakta çalışmak önemlidir. Laboratuvarın havalandırılmasına dikkat edilmelidir. Biyogüvenlik kabin, bir çok işlem için gereklidir. 24.Dökülme ve sıçrama sırasında/sonrasında alınacak önlemler, uyulacak kurullar ile dezenfeksiyon ve temizleme prosedürleri yazılı olarak bulundurmalı, uygulanması sağlanmalıdır. 25.Kontamine sıvı atıklar, atık lavabo sistemine boşaltılmadan önce kimyasal veya fiziksel olarak dekontamine edilmelidir. Risk değerlendirmesi sonucu atık işleme sistemine gerek var ise bu kurulmalıdır. 26. Laboratuvar her zaman düzenli, temiz ve çalışmaya uygun şekilde tutulmalı, lüzumsuz ya da lüzumundan fazla cihaz, alet ve materyal bulundurulmamalıdır. 27.Tüm kontamine materyaller, örnekler ve kültürler tekrar kullanım amacıyla temizlenmeden veya atılmadan önce dekontamine yada sterilize edilmelidir. Tıbbi atık yönetmeliğine uyulmalıdır. 28.Laboratuvar çalışmalarında bulunan sonuçlar, elde edilen rakamlar kâğıtlara değil bir deftere kaydedilmelidir

İlk kez kullanılacak polietilen malzemeler önce 8 M üre çözeltisiyle temizlenir. Doğru cevap A’dir.