VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul etmesine yol açan Mani rahiplerinin telkinleri, Türk runik harfli Karabalgasun Yazıtı’nda anlatılmıştır.

Maniheist metinlerin yazımında hem Mani hem de Uygur alfabesi kullanılmıştır. Öte yandan Uygur alfabesinin kullanımı daha sonraki yüzyıllarda yaygınlaşmış, bununla birlikte Mani alfabesi de unutulmamış, Pothi gibi geç Maniheist metinlerin yazımında dahi kullanılmaya devam etmiştir. Budist metinlere göre daha güzel ve itinalı yazılıp minyatürlerle süslenen Maniheist metinler, noktalama işaretleri bakımından Budist metinlere göre farklılık göstermektedir. Maniheist Uygur metinleri, Budist metinlere göre kısa ve oldukça yıpranmıştır. Hatta bazı fragmanlarda aşınmadan dolayı, sadece birkaç kelime okunabilmektedir. Bu sebeple Maniheist fragmanların hangi eserin parçası olduğunu tahmin etmek güçtür. Bunlar arasında en hacimli olanı, çeşitli kütüphane ve koleksiyonlarda yirmiden fazla nüshası muhafaza edilen Huastuanift adlı tövbe kitabıdır.

Mani ve Uygur alfabeleriyle yazılıp yirmiden fazla nüshası bulunan ve on beş bölümden oluşan, bir günah çıkarma kitabı olan Huastuanift’ın, Soğdcadan çevrildiği tahmin edilmektedir. Eserde, Maniheizmin kuralları ve bu kurallara uyulmadığında ortaya çıkan günahlar üzerinde durulmuştur. Hoço ve Dunhuang’da bulunan nüshaları, bugün St. Petersburg ve Berlin koleksiyonlarında yer almaktadır.

Uygur edebiyatının büyük bir kısmını Budist çevrede yazılmış eserler oluşturur. Zaten çoğunluğu dinî içerikli metinlerden meydana gelen Uygur edebiyatı, Budizme ait eserler bakımından da oldukça zengindir. Diğer dinî çevrelerde yazılmış eserlere göre Budist metinlerin çoğunlukta olması, Uygurlar arasında Budizmin, Maniheizm ve Hıristiyanlığa göre daha fazla rağbet gördüğünü göstermektedir.

Budizmin Mahayana mezhebine ait olan Maitrisimit Nom Bitig, Uygur edebiyatının en önemli metinlerindendir. Prajñārakśita tarafından Toharcadan çevrilen eser, gelecekteki Buda’yı ifade etmektedir. Şu ana kadar tespit edilen Budist Uygur edebiyatındaki 81 eserin 41’i Çinceden, 16’sı Tibetçeden, 9’u Sanskritçeden, 3’ü ise Toharcadan tercüme edilmiştir.

839-840 yılları Uygurların iç karışıklık ve kıtlıkla mücadele ettiği yıllardır. Uygur Türklerinin bu durumundan yararlanan Kırgızlar, 840 yılında Uygur Bozkır Devleti’ne son vermişlerdir. Doğru cevap E’dir.

Uygur edebiyatı ait olunan dinî çevre ve içeriklerine göre dört grupta ele alınabilir. Bunlar: Maniheist Uygur edebiyatı, Budist Uygur edebiyatı, Hıristiyanlığın Nesturî Koluna Ait Uygur edebiyatı ve Din Dışı Uygur Edebiyatıdır. Uygur edebiyatında Taoist etkisi yoktur. Doğru cevap B’dir.

Uygurlar, Kök Türk yazıtlarında Tokuz Oguz ya da Oguz adıyla da anılmışlardır. Doğru cevap A’dır.

Ötüken’den ayrılan Uygurların bir kısmı Tibet ve An-hsi bölgesine göç ederek Kansu (Kan-chou) merkezli Kansu Uygur Devletini kurmuşlardır. Doğru cevap A’dır.

Hoço Uygur devletine 1368 yılında Ming hanedanlığı tarafından son verilmiştir. Doğru cevap D’dir.

Maniheist çevrede yazılan Türkçe metinlerin, Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul ettiği 762 yılından itibaren yazıldığı iddia edilmektedir. Bögü Kağan’ın bu metni, W. Bang tarafından Türkische Turfan-Texte II’de A metni olarak yayımlanmıştır. Dolayısıyla, Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul ediş törenini tasvir eden ve 762 yılına tarihlendirilen TT II A’daki metni, Maniheist Uygur edebiyatının başlangıcı saymak mümkündür. Doğru cevap D’dir.

Maitrisimit  adlı eserin her bir bölümünde, anlatılan olayların nerede tasavvur edilmesi gerektiğini belirten sözler bulunmakta ve “seyretmek” anlamına gelen “körünç” ifadesi sıkça kullanılmaktadır. Bu sebeple Maitrisimit, Türk edebiyatının ilk ti­yatro metni olarak değerlendirilmektedir. Doğru cevap A’dır.

Kao-chü / Kao-che “yüksek arabalılar” adıyla anılan Uygurların, 6. yüzyılda Tölis/Tölös (Tieh-le) birliğinin içinde yer alan boylardan biri olduğu bilinmektedir. Uygurlar, Kök Türk yazıtlarında Tokuz Oguz ya da Oguz adıyla da anılmışlardır. Uygurlara ait metinlerde ise genel olarak On Uygur adı geçmektedir.

Uygur Bozkır Devletinin sınırlarını, doğuda Su-wei, batıda ise Altay dağları oluşturmaktadır. Devletin idare edildiği merkez (ordu-balık) ise, Orhun nehri yakınlarında inşa edilen Karabalgasun’dur.

839-840 yılları Uygurların iç karışıklık ve kıtlıkla mücadele ettiği yıllardır. Uygur Türklerinin bu durumundan yararlanan Kırgızlar, 840 yılında Uygur Bozkır Devleti’ne son vermişlerdir. Uygurlar, bu tarihte Kırgızlar tarafından mağlup olduktan sonra, Ötüken’den ayrılarak dört bir tarafa göç etmeye başlar.

Ötüken’den ayrılan Uygur Türkleri, beş farklı bölgeye göç etmişlerdir. Kansu Uygurları 1226 yılında Çengizlilerin hâkimiyeti altına girmiştir. Kansu’daki Uygur Türkleri, Beş Balık Uygurlarının aksine Budizme inanmışlardır. Kırgızlar, 840 yılında Uygur Bozkır Devleti’ne son vermişlerdir. 13. yüzyılın ortalarından itibaren Uygurlar tamamıyla Moğol hâkimiyeti altına girmekle birlikte kültürel varlıklarını 16/17. yüzyıla kadar devam ettirmişlerdir.

Uygur edebiyatı ait olunan dinî çevre ve içeriklerine göre dört grupta ele alınabilir:

1. Maniheist Uygur edebiyatı

2. Budist Uygur edebiyatı

3. Hıristiyanlığın Nesturî Koluna Ait Uygur edebiyatı

4. Din Dışı Uygur Edebiyatı

Maniheist metinlerin yazımında hem Mani hem de Uygur alfabesi kullanılmıştır. Budist metinlere göre daha güzel ve itinalı yazılıp minyatürlerle süslenen Maniheist metinler, noktalama işaretleri bakımından Budist metinlere göre farklılık göstermektedir. Maniheist Uygur metinleri, Budist metinlere göre kısa ve oldukça yıpranmıştır. Hatta bazı fragmanlarda aşınmadan dolayı, sadece birkaç kelime okunabilmektedir. Bu sebeple Maniheist fragmanların hangi eserin parçası olduğunu tahmin etmek güçtür.

Budist Uygurlardan kalan metinlerin neredeyse tamamına yakını çeviridir. Budist Uygur edebiyatında dokuz eserin çevrildiği kaynak dil tespit edilememiştir. Bunlar dışında kalan eserlerin tamamı başka dillerden çevrilmiştir. Şu ana kadar tespit edilen Budist Uygur edebiyatındaki 81 eserin 41’i Çinceden, 16’sı Tibetçeden, 9’u Sanskritçeden, 3’ü ise Toharcadan tercüme edilmiştir.

Şu ana kadar tespit edilen Budist Uygur edebiyatındaki 81 eserin 41’i Çinceden, 16’sı Tibetçeden, 9’u Sanskritçeden, 3’ü ise Toharcadan tercüme edilmiştir. Bunlar arasında Toharca’dan çevrilen eserlerin en erken tarihli Uygur metinleri olduğu düşünülmektedir. Mesela Toharcadan tercüme edilen Maitrisimit, genellikle klasik öncesi Uygur metinleri arasında değerlendirilmektedir. Çinceden çevrilen eserler, genellikle X. yüzyıla tarihlendirilmektedir.