VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Süleyman Şah’tan sonra oğlu I. Kılıç Arslan (1092) devletin başına geçmiştir.

I. Anadolu birliğini kendi adlarına kurmak isteyen Danişmendliler beyliği, Anadolu
Selçukluları tarafından 1175’te ortadan kaldırılmıştır.

Alaaddin Keykubad dönemi (1220-1237), Anadolu Selçuklu Devleti’nin her yönden
en yüksek devri olmuştur.

II. Keyhüsrev zamanında Malatya bölgesinde Baba İshak’ın önderliğinde çıkan ayaklanmada (1240) Selçuklu ordusu önce yenilmiş daha sonra bu ayaklanma kanlı bir şekilde
bastırılarak Baba İshak öldürülmüştür.

Sultan II. Mesud’un 1308’de ölmesiyle birlikte Anadolu Selçuklu Devleti yıkılmıştır.

Ahiliğin kurulup gelişmesinde büyük emeği bulunan, İslâmî inanç ve fütüvvet ilkelerine bağlı kalarak tekke ve zaviyelerde öğrenci-hoca ilişkilerini düzenleyen Ahi Evren, gittiği yerlerde esnafı teşkilatlandırmış ve Anadolu ahilerinin başı kabul edilmiştir.

I. Alaaddin Keykubâd ise Oğuz töresine bağlı, Türkçeden başka Arapça, Farsça ve Rumca da bilen bir sultan idi. I. İzzeddin Keykavus gibi Farsça manzumeler yazan Alaaddin Keykubad, Bahaeddin Veled gibi bazı ilim adamı ve şairlere yakınlık gösterip bunları himaye etmiştir.

“Ben Farsça söylüyorum, fakat aslım Türktür” diyen ve
Türk edebiyatını da yönlendiren Mevlana’nın Nizamî ve Attar’dan etkilenen şairler arasında ayrı bir yeri vardır.

İlk eseri Felek-nâme’yi Farsça yazan Gülşehrî, Mantıku’t-tayr’ı ve diğer şiirlerini ise Türkçe yazmıştır.

Devrin Türkçe üzerine düşünen ve yeni fikirler ortaya koyan diğer büyük şairi, şiirlerini dil bilinci ile yazan Âşık Paşa’dır. Âşık Paşa, Batılı dil bilginlerinin ancak XVIII-XIX. yüzyıllarda üzerinde durdukları “dilin oluşumu/ortaya çıkışı” konularını onlardan dörtbeş yüzyıl önce daha geniş olarak dile getirmiştir. Bu yönüyle “genel dilbilimci” özelliği taşıyan şair, anlatımı da “dille (sözlü) anlatım” ve “kalemle (yazılı) anlatım” olmak üzere ikiye ayırmıştır.

Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce, İslâm medeniyetine girdikleri dönemde, dil ve edebiyatlarının gelişmiş bir durumda olduğu görülür. Bunun en bariz örneklerinden biri Kutadgu Bilig’tir. Üç binin üstünde kelime kullanılarak yazılan ve İslâm dairesine girerken Türk edebiyatında birden bire ortaya çıkan bu büyük eserde 3200 civarında kelime vardır. Bunların 360’ı Arapça, 77’si de Farsçadır. Geriye kalan 2823 kelime de Türkçedir. Karahanlılar döneminde Kutadgu Bilig gibi bir eserin birden karşımıza çıkması, Türk edebiyatının zengin ve büyük bir edebiyat, Türkçenin de işlenmiş, üstün ve büyük bir dil olduğunu göstermektedir.

Karahanlılar döneminde edebî faaliyetler, devletin yıkıldığı 1212 yılına kadar kesintisiz devam etmiştir. Hoca Ahmed-i Yesevî’den (öl. 1166) sonra gelen ve onun yolunu izleyen şairlerin başında yer alan Hakim Süleyman Ata (öl. 1187), Zengi Ata, Seyyid Ata ve Şeref Ata gibi sufîler Yesevilik’i devam ettirdikleri gibi Türkçe eserler de vererek halkı aydınlatmışlardır.

Bir fıkıh âlimi ve doktor olan Ahi Evren (1171-1262) ise, Hoy şehrinden gelerek Kayseri’ye yerleşmiştir. Ahiliğin kurulup gelişmesinde büyük emeği bulunan, İslâmî inanç ve fütüvvet ilkelerine bağlı kalarak tekke ve zaviyelerde öğrenci-hoca ilişkilerini düzenleyen Ahi Evren, gittiği yerlerde esnafı teşkilatlandırmış ve Anadolu ahilerinin başı kabul edilmiştir. Bir süre Denizli ve Konya’da bulunmuş daha sonra Kırşehir’e yerleşmiştir. Menâhic-i Seyfî adlı Farsça eserini Seyfeddin Tuğrul’a sunan Ahi Evren, Moğolların baskısıyla Kırşehir emiri Nureddin Caca tarafından 1262 yılında şehit edilmiştir. Ahilik ise, bundan sonra kendi yolunda ilerlemesine devam etmiştir.

XIII. yüzyıla girerken Arapça ve Farsçaya göre ikinci planda kalan Türkçe, edebiyat dili
ve resmî dil olmada, en azından yarım yüzyıl bir kayba uğramıştır. Mevlana’nın Türkçe
şiirleri ve mülemmaları bu devirde Türkçenin lehinde bir işaret gibi algılanmıştır. Sultan
Veled de hem bundan dolayı hem de Mevlevî dergâhlarında Türkçeye ihtiyaç olduğunu
fark ederek Türkçeye yönelmiştir. Ancak O, Türkçenin anlatımda kıt, işlenmeye muhtaç
bir dil olduğunu da görmekte gecikmemiş ve bu durumu aşağıdaki beyitlerinde açıkça
dile getirmiştir:

Karaman Bey’in oğlu Mehmed Bey’in (öl. 1277) 13 Mayıs 1276 tarihinde “şimden girü hiç kimesne kapuda ve divanda ve mecâlis ve seyrânda Türkî dilinden gayrı dil söylemeyeler” şeklinde alınan divan kararını okuması ve bu karardan sonra Yazıcıoğlu Ali’nin Selçuk-nâme’sinden öğrendiğimize göre, “defterler dahı Türkçe yazılacaktır” şeklinde emir vermesi, Türk yazı dilinin asıl başlangıcı olmuştur.

İlk eseri Felek-nâme’yi Farsça yazan Gülşehrî, Mantıku’t-tayr’ı ve diğer şiirlerini ise Türkçe yazmıştır. Böylece Türkçe eser yazmada öncü durumuna gelen Gülşehrî, Türkçe eser yazanların hor görüldüğü bu dönemde, Türkçeye olan sevgi ve bağlılığını açıkça ortaya koymuş bir şairdir. Türkçeye gönül veren Gülşehrî, kimsenin Türkçe yazmaya iltifat etmediği ve Türkçe yazanların da özür dilediği bir devirde Türkçe yazmakla övünmüştür. Şairin bu özelliğini,

Mantıku’t-tayr’ı ki Attâr eyledi
Pârisîce kuş dilini söyledi
Ben bu Türkî defterin çün dürmeyem
Pârisîcesi-y-ile degşürmeyem
Anı Türkî sûretinde biz dakı
Söyledük bülbül gibi Tanrı hakı
Kimse böyle tonlu söz söylemedi
Kimse bundan yig kitâb eylemedi

Garîb-nâme'yi Aşık Paşa yazmıştır.

Türkçeyi gönül dili haline getirmiştir.

Türkçe kelimelere yeni anlamlar yüklemiştir.

Şiirleri okuyucuya birden bire açılmaz.

Batılılara öncülük edebilecek bir dil bilim yaklaşımına sahip olan kişi Aşık Paşa'dır.

XII-XIII. yüzyıllarda, eski Türk destanları, Dede Korkut hikâyeleri ile Ebu Müslim ve Battal Gazi gibi Müslüman kahramanların etrafında gelişen menkıbeler, Anadolu’yu Türkleştirmek ve İslamlaştırmak için büyük mücadele veren Oğuz boyları için önemli manevî güç kaynağı olmuştur. Böylece Anadolu, bu yüzyıllarda Türklerin dinî-menkıbevî destan edebiyatı geleneklerini sürdürdükleri uygun bir ortam hâline gelmiştir. Bunun sonucunda XIII. yüzyılda Anadolu’da Dânişmend-nâme, Battal-nâme, Ebû Müslim gibi dinîtarihî, menkıbevî destanlar ortaya çıkmıştır. Destancı ozanlar ile Anadolu ve Rumeli’nin fethinde önemli rolü olan alp eren denilen veliler, Türk halkına manevî güç vermelerinin yanında eski dönemlerin inanç ve geleneklerinin İslâmî bir şekle dönüştürülerek yaşatılmasında önemli katkıda bulunmuşlardır.

Gülşehrî’nin XIV. yüzyıl başlarında yazdığı Mantıku’t-tayr’ında kendisinden önce yazıldığını haber verdiği, yazarı bilinmeyen manzum bir Şeyh San’ân Kıssası ile Şeyyad İsa’nın Salsal-nâme ve İbni Alâ’nın Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykavus’un emriyle yazdığı Dânişmend-nâme, Anadolu Selçukluları devrinde yazıldığı hâlde bugün elimizde bulunmayan Türkçe eserlerdir. Fuad Köprülü’nün XIII. yüzyılda yazıldığını belirttiği Salsalnâme, bir kahramanlık hikâyesi olup, Salsal adlı bir devin Hz. Ali ile yaptığı savaşta yenilerek yok olduğunu ihtiva etmektedir. Bu hikâyede anlatılanlar, daha sonra çeşitli şairler tarafından da yazılmıştır.

Behcetü’l-Hadaik’ten örnek manzumeler:
I
Fâ‘ilâtün fâ‘ilün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Bilmedin kendüzüne âlim adın dakmagıl
Bilmedin bildüm sanup kaşnı aşru bakmagıl
Düriş ilmi öğrenü âlim kamnun serveri
Öğrenesi yokluda zinhar girü bakmagıl
Din sarayı yapılur ilim öğrenmek birle
Cehil birle iy ogul sakla dînün yıkmagıl
Bilgil uşbu câhilün yakar od yanar yalın
Âkıl ersen özünni cehl odına yakmagıl
II
Müstef ‘ilün fâ‘ilün müstef ‘ilün fâ‘ilün
Geldi berat düni kul bilün bunarı bungıl
Tâ‘at kıl ol Çalabga aglap yazuga yangıl
Tâtsuzın gezdi ol yanıldun yazdun ol.
Vakıt boldı dön imdi kullıgına otıngıl

Ol oglanlıgun unı yiğitlik hem gitti
Geldi kocalık ilki vaktıdur imdi sıngıl
Uyangıl bu uykudan kurtılasın kaygudan
Kâhellik tap eylegil tâ‘atı imdi kılgıl
Tâ‘at düni yarlıgar Çalab cümle yazuknı
Uyımagıl dur imdi vakıt boldı uyangıl