VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

Anadolu'da ortaya çıkan dinî-tasavvufî edebiyatın ilk temsilcileri Mevlana, Sultan Veled ve Yunus Emre'dir. Mevlana'nın oğlu Sultan Veled Türkçe şiir söylemede bir hayli ileri gitmiş, onu Yunus Emre, Gülşehrî, Âşık Paşa, Elvan Çelebi ve Şeyyad Hamza gibi şairler izlemiştir.

Hüdâvendigâr, Hünkâr, Hazret-i Mevlana, Mevlevî, Şeyh, Mollâyı Rumî, Rumî ve Hazret-i Pir lakap ve unvanları Mevlana için kullanılmıştır. Hazret-i Mevlana ve Hazret-i Pir, daha çok Anadolu'da kullanılmıştır.

Şemseddin Muhammed-i Tebrizî'nden ayrılmanın üzüntüsüyle kendisine şiire veren Mevlana, bu hasretle Divan-ı Kebir adlı eserini yazmıştır.

Fîhi Mâ Fîh adlı eserin Abdülbaki Gölpınarlı ve Meliha Tarıkâhya tarafından yapılmış iki Türkçe çevirisi bulunmaktadır.

8300 beyiti bulan İntihâ-nâme, Sultan Veled'in üçüncü mesnevisidir.

Kitâbu Evsâfı Mesâcidi'ş-şerîfe hacca dair yazılan ilk Türkçe mesnevi olarak değerlendirilir.

Osmanlı döneminde mesnevînin tamamını tercüme veya şerh edenler; Sürurî, Sudî, Şem'î, İsmail Rüsuhî Dede, Yusuf Dede, Nahifî, Şakir Mehmed ve Mehmed Murad'dır. Muinî ise mesnevinin bir kısmını tercüme ve şerh etmiştir.

Şeyyat İsa, başta Mevlana olmak üzere Sultan Veled ile Ârif ve Âbit Çelebi'lere yer verdiği mesnevinin adı Ahvâl-i Kıyâmet'tir.

Gerçek manada Türkçe gazel yazan ilk şair Sultan Veled'dir.

İslam dünyasında hürmet belirtmek için önemli kişilerin isimlerinin önünde kullanılan “efendimiz” anlamındaki “Mevlana” lakabı, Mevlana Celaleddin Muhammed’le birlikte özel bir isme dönüştü. Hüdâvendigâr, Hünkâr, Hazret-i Mevlana, Mevlevî, Şeyh, Mollâyı Rumî, Rumî ve Hazret-i Pir lakap ve unvanları da Mevlana için kullanılmıştır. “Hazret-i Mevlana” ve “Hazret-i Pir” gibi saygı hitapları, Mevlevî çevrelerinde ve Anadolu’da daha çok tercih edilmiştir. Bugün İran ve Pakistan’da “Mevlevî”, Batı’da “Rumî”, onun için kullanılan lakaplardır.

Eserlerinde daha çok tasavvufla ilgili konular üzerinde durur. Tasavvufun temel noktası olan “vahdet-i vücud” (=varlığın birliği) ve ilahî aşk konularını geniş olarak ele alır. İnsanın kazanacağı erdemler ve yaşayacağı ilahî aşk ile “insan-ı kâmil” mertebesine ulaşacağını belirten Mevlana, anlatılarında halkın hayatına da yer verir. Şiirlerinin şekline ve sanat yönüne fazla önem vermediği görülen Mevlana’nın terci-bendinin bentlerindeki beyit sayıları birbirinden farklıdır.

Onun şiiri, Horasan üslubu veya Türkistan tarzı diye bilinen Moğol öncesi Horasan ve Maveraünnehir şairlerinin üslubunun özelliklerini taşımaktadır. Ancak kelime ve cümle yapıları itibariyle Horasan üslubunun özellikleri Mevlana’nın şiirinde öne çıksa da bazı dil özellikleriyle muhteva ve anlam zenginliği bakımından Irak üslubuyla buluştuğu noktalar da vardır.

Mevlana, hemen tamamı gazel, tercî’ ve rubailerden oluşan Divan-ı Kebir, diğer adıyla Külliyât-ı Şems’te, özellikle ilahî aşkını, gönül derdini, tasavvufî konuların yanında sabır, hoşgörü, insanlara iyilik etmek ve yardımda bulunmayı, mazmun ve remizlerle şiirin imkânlarını kullanarak anlatmıştır. Ayrıca mecazî aşka da yer verilen rüba’îlerde gerek ilâhî gerekse mecazî aşk, teşbih, istiare ve sembollerle anlatılmaktadır.

Divan-ı Kebir, duygu yüklü ve oldukça hacimli bir eser olup içinde yer alan şiirlerin büyük bir kısmı Şems-i Tebrizî’ye duyulan sevginin ve hasretin terennümüdür. Ayrıca Selahaddin-i Zerkub ve Hüsameddin Çelebi için söylenmiş şiirler de bulunmaktadır. Bu şiirler içinde rübailer dikkat çekmektedir.

Anadolu’da asırlar boyunca birlikte okunan Farsça önemli birkaç kitaptan biri, Mevlana’nın Mesnevî’sidir. Türkçeye çok sayıda çevirisi yapılan ve şerhler yazılan Mesnevî’yi ezberleyip icazet aldıktan sonra dinleyicilere okuyup açıklayan kişilere Mesnevîhân (Mesnevi okuyan) unvanı verilmiştir.

Mevlana ile gençlik yıllarında görüşmüş olması muhtemel Yunus Emre (öl. 1320) onun adına şiirinde yer vermektedir.

Osmanlı âlimlerinin de Mevlana’ya ilgisi büyük olmuştur. Örnek olarak Osmanlı’nın ilk şeyhülislâmı kabul edilen Molla Fenarî (ö.834/1431), Şerhu Dîbâceti’l-mesnevî adlı risalesiyle Mesnevî’nin önsözünü Arapça olarak şerh etmiş, Mevlana’yı yücelterek anmıştır. Ünlü bilginlerden şeyhülislam Kemalpaşazade (ö.1534) de Mevlana’nın adını anarak veya anmayarak eserlerinde Mevlana’nın şiirlerinden alıntılar yapmış, ondan yararlanmıştır. Ünlü kazasker ve bilginlerden Taşköprüzade Isameddin Efendi (öl. 1561) ve onun Arapça eserini ilavelerle Türkçeye tercüme eden oğlu Kemaleddîn Efendi (öl. 1621) de, bilimler hakkında bilgi veren Mevzû’âtu’l-’ulûm isimli eserde Mevlana’yı “Hanefi mezhebinin kendisiyle şereflendiği ve aydınlandığı büyük bilginlerden ve değerli şeyhlerden biri, Konyalı Hazret-i Mevlana Celaleddin’dir” diyerek tanıtmaktadır. Şeyh Galip Türk edebiyatının büyük şairlerindendir.

Divan: Beyit sayısı yaklaşık 12700 olan, kaside, gazel, terci-bend ve rübaî gibi çeşitli nazım şekilleri yer alan bu büyük eserde otuza yakın vezin kullanılmıştır. İbtidâ-nâme: Sultan Veled’in 1291 yılında yazdığı ilk mesnevisi olan ve 8760 beyitten oluşan bu eserde, 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün vezninde yazılan eserin kaynağı Mesnevî’dir. Rebâb-nâme: 8000 beyit olan ve 1300-1301 yılında yazılan bu eser, Mesnevî vezni (=fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün) ve etkisi ile yazılmıştır. İbtidâ-nâme ile hemen hemen aynı konular işlenen eserin ondan farkı, burada Mevlana hakkında geniş bilgi verilmesidir. İntihâ-nâme: 8300 beyiti bulan bu eser, Sultan Veled’in üçüncü mesnevisidir. Bu da Mesnevî vezni ile yazılmış büyük bir öğüt kitabıdır. Eserde, Hak yolcularının uyanık olmaları, şeytana ve nefse uymamaları anlatılır. Ma’ârif: Farsça mensur bir eser olup, elli altı bölümden meydana gelmiştir. Eserde Senaî ve Mevlana’dan şiirlere de yer verilmiştir. Sultan Veled’in dinî, ahlâkî öğütlerinin yer almıştır.

Divan: Beyit sayısı yaklaşık 12700 olan, kaside, gazel, terci-bend ve rübaî gibi çeşitli nazım şekilleri yer alan bu büyük eserde otuza yakın vezin kullanılmıştır. İbtidâ-nâme: Sultan Veled’in 1291 yılında yazdığı ilk mesnevisi olan ve 8760 beyitten oluşan bu eserde, 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün vezninde yazılan eserin kaynağı Mesnevî’dir. Rebâb-nâme: 8000 beyit olan ve 1300-1301 yılında yazılan bu eser, Mesnevî vezni (=fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün) ve etkisi ile yazılmıştır. İbtidâ-nâme ile hemen hemen aynı konular işlenen eserin ondan farkı, burada Mevlana hakkında geniş bilgi verilmesidir. İntihâ-nâme: 8300 beyiti bulan bu eser, Sultan Veled’in üçüncü mesnevisidir. Bu da Mesnevî vezni ile yazılmış büyük bir öğüt kitabıdır. Eserde, Hak yolcularının uyanık olmaları, şeytana ve nefse uymamaları anlatılır. Ma’ârif: Farsça mensur bir eser olup, elli altı bölümden meydana gelmiştir. Eserde Senaî ve Mevlana’dan şiirlere de yer verilmiştir. Sultan Veled’in dinî, ahlâkî öğütlerinin yer almıştır.