XVIII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 2

Şeyh Galip, şiir ve şair üzerine düşünen ve bu düşüncelerini çeşitli vesilelerle ifade eden bir şairdir. Hem divanında hem de Hüsn ü Aşk mesnevisinde onun bu konulardaki düşüncelerini okuyabiliyoruz. O, adı geçen mesnevisinde Nabî’yi eleştirirken şiir dilinin nasıl olması
gerektiğini de söylemiştir. Buna göre Nabî’nin beyitleri Farsça bir manzume gibi olup zincirleme tamlamalarla doludur. Nesirde metni süsleyen ve ona değer katan bu tamlamalar, şiirde kullanıldıkları zaman sözü ağırlaştırmakta, okuyucuya yük olmaktadır. Şairin bu değerlendirmesinden, kendisinin şiirde sade bir dil kullanmaktan yana olduğu anlaşılmaktadır.

Lafız-anlam ilişkisi üzerinde düşünen Şeyh Galip, “Lafzdan zîrâ ki ma‘nâdır garaz” diyerek, şiirde asıl olanın lafız değil, o lafzın taşıdığı anlam olduğunu açıkça ifade etmiştir. Anlamı şaraba, lafzı da kadehe benzeten şair, şarap içme eyleminde kadehin araç olması gibi, anlatma ve anlama eylemlerinde de lafzın ancak bir araç olduğunu ortaya koymuştur. Çünkü şairin asıl amacı lafız değil, anlamdır Galip’in şiirlerinde kısalık, beyit sayısında değil, anlamın ifade edilmesinde kendini gösterir. Yoksa gazellerinin genelde uzun olduğu, bazılarının da kimi Mevlevi büyüklerinin övgüsünü konu alan zeyillerle uzatıldığı görülmektedir. Şeyh Galip de diğer Sebk-i Hindî şairleri gibi mazmuna önem vermiş; kendisinin, mana semtine giden bir yolcu olduğunu ve şiir yolunda mazmunu rehber edindiğini söylemiştir. Şiirlerinde deyimler kullanan Galip, bunun yanı sıra örneklendirmeye dayalı beyit yapısı içinde berceste mısra söyleme tekniğini de başarıyla kullanmıştır.

Galip’in henüz 26 yaşındayken yazdığı Hüsn ü Aşk mesnevisi, 2042 beyit ve her biri altışar bent olan dört tardiyyeden oluşan bir eserdir. Eserde aruzun mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün kalıbı kullanılmıştır. Anlatım tekniklerinden tahkiye ve tasvirin kullanıldığı eserde, klasik mesnevilerdeki mukaddime, hikâye ve hatime bölümlerine yer verilmiştir. Şeyh Galip, eserinin mukaddime bölümüne Allah’a hamd etmekle başlamış, ardından Hz. Muhammet’in övgüsünü, sıfatlarını, miracını ve mucizelerini içine alan bir naat söylemiş, sonra Mevlana ve kendi babası hakkında övgüde bulunmuştur. Şair, hikâye bölümüne geçmeden önce, bu eseri niçin kaleme aldığını Sebeb-i Telîf başlığı altında anlatmış; burada Nabî’nin Hayrabad adlı eseri hakkında edebî eleştiride bulunmuş, aynı zamanda kendi şiir anlayışını da  açıklamıştır.

Galip’in Şerh-i Cezire-i Mesnevi adlı eseri, Mevlevi dedelerinden Yusuf Sineçak’ın Cezire-i Mesnevi adlı eserinin şerhidir. Şair, adı geçen eserin her cildinden 100 beyit seçmiş ve bu seçkinin başına 99, sonuna da 5 beyit eklemek suretiyle 704 beyitlik bir eser oluşturmuştur. Eserde, Farsça bilmeyenler için seçilen bazı kelimelerin Türkçe karşılıkları verilmiş ve beyitler açıklanmıştır.

Şeyh Galip Hüsn-ü Aşk adlı eserinde Mevleviliği babası Mustafa Reşit Efendiden öğrendiğini söylemiştir.

Divan, Şerh-i Cezire-i Mesnevi, Hüsn ü Aşk,es Sohbetü's Safiyye, Şeyh Galip'in eserlerindendir. Doğru cevap D'dir.

Lafız-anlam ilişkisi üzerinde düşünen Şeyh Galip, “Lafzdan zîrâ ki ma‘nâdır garaz” diyerek,
şiirde asıl olanın lafız değil, o lafzın taşıdığı anlam olduğunu açıkça ifade etmiştir.
Anlamı şaraba, lafzı da kadehe benzeten şair, şarap içme eyleminde kadehin araç olması
gibi, anlatma ve anlama eylemlerinde de lafzın ancak bir araç olduğunu ortaya koymuştur.

Şiirlerinde deyimler kullanan Galip, bunun yanı sıra örneklendirmeye dayalı beyit yapısı
içinde berceste mısra söyleme tekniğini de başarıyla kullanmıştır.

Şeyh Galip’te tezat sanatı, bazen zıt anlamlı sözcüklerin aynı tamlamada bir araya gelmesi
bazen de paradoksal imajlar biçiminde karşımıza çıkar. 

Çoklu duyulama, herhangi bir duyu organının, kendi eyleminin yanı sıra, başka duyu
eylemlerini de gerçekleştirebilmesi biçiminde tanımlanabilir. Şeyh Galip eserlerinde, çok başarılı  çoklu duyulama örnekleri vermiştir.

Şeyh Galip, örneklendirmeye dayalı bercesteli beyit yapısı içinde, atasözü gibi işlevsel mısralar söylemiştir. Bu özellik, Saib-i Tebrizî, Nabî, Edip, Raşit gibi Sebk-i Hindî şairleri için ayırt edici bir üslup özelliğidir. Şeyh Galip, büyük oranda soyut kavramlara yönelmiştir. Çünkü o, sözü yücelten şeyin anlamdaki soyutluk olduğuna inanmaktadır. Şair, soyut kavramları anlatabilmek için hayal unsuruna ağırlık vermiş ve o kavramları hayal aracılığıyla okuyucu zihninde canlandırmaya çalışmıştır. Galip’in şiirlerinde tasavvuf da önemli bir yer işgal etmiştir. Onun Hüsn ü Aşk adlı mesnevisi bütünüyle tasavvufu konu aldığı gibi, divanında da tasavvufî düşünceler şiirin en önemli muhteva unsurlarından biridir. Şeyh Galip, tezat sanatından çok fazla yararlanmıştır. Onun şiirlerinde tezat sanatı, bazen zıt anlamlı sözcükleri aynı tamlamada bir araya getirmek bazen de paradoksal imajlar biçiminde karşımıza çıkar. Şeyh Galip, son derece orijinal ve bir o kadar da başarılı paradoksal imajlarıyla verili dünyadaki zıtlıkları, imajlar dünyasında uyumlu birlikteliğe kavuşturarak kesretin arkasında yatan vahdeti açığa çıkarmış; tasavvuf düşüncesindeki vahdet-i vücudu hiç zorlanmadan anlatmanın yolunu göstermiştir. Bazı Sebk-i Hindî şairlerinde ayırt edici bir üslup özelliği olan çoklu duyulamalar da Şeyh Galip’te görülür. O, göze konuşma ve susma, gamzeye gammazlık özellikleri vermiş; ayrıca sözün sıcak veya soğuk, acı veya tatlı olmasından, hatta sözü saça benzeterek onun kokusundan, bir başka yerde ise renkli kokudan söz etmiştir. Bunların her biri birer çoklu duyulamadır.

Sebk-i Hindî’nin en önemli yapıtlarından biri olan Hüsn ü Aşk’ın mesnevi geleneğinde farklı bir yeri vardır. Şeyh Galip, bu farklılığı, kendinden önceki şairleri aşarak “bir başka lügat” (şiir dili) kullandığını ve bir “özge macera” (hikâye) anlattığını söylemek suretiyle ifade etmiştir. Galip, kendinden önceki mesnevi şairlerine uymadığını ve mesnevisinde yeni bir yol gözettiğini söylemiştir. Şair, gerek kullandığı şiir dili gerekse anlattığı hikâye bakımından öncekilerden farklı özellikler gösteren yeni ve özgün bir mesnevi yazmıştır. Şair, gerek divanında gerekse mesnevisinde daima yenilik ve orijinallik vurgusu yapmış, hatta geleneği yer yer eleştirmiştir. Ama o, eleştirse de içinden çıkıp geldiği geleneği göz ardı etmemiş, ondan en iyi biçimde yararlanmasını bilmiş, fakat onu tekrarlama yoluna gitmemiştir. Çünkü o, “hâyîde edâ” yani başkalarınca kullanılmış, başka ağızlarda sakız olmuş bir tarz yerine “tâze edâ” geliştirme peşinde olmuştur. Eserinde, Fuzulî’nin Leyla vü Mecnun ve Sıhhat ü Maraz adlı eserleriyle benzerlikler görülür. Attar’ın Mantıku’tTayr, Sühreverdî’nin Munisü’l-Uşşak ve Mevlana’nın Mesnevi adlı eserlerinin de bu eser üzerindeki etkileri gözle görülür düzeydedir. Şeyh Galip, bütün bu etkileri kendi sanat kudretiyle birleştirerek bir şaheser ortaya koymuştur.

es-Sohbetü’s-Safiyye: Bu eser, Mevlevi şeyhlerinden Köseç Ahmet Dede’nin er Risaletü’lBahriyye fî-Tarikati’l-Mevleviyye adlı Arapça eserine yazılmış Arapça bir talikattır.

Sebk-i Hindî şairleri, az sözle çok şey anlatmaya önem verdikleri için, şiirde sözü kısaltmışlardır. Onların soyut kavramlara ağırlık vermeleri, anlamda yeniliği ve orijinalliği gözetmeleri de, sözün kısalmasında etkili olmuştur. Soyut kavramlar, somutlaştırılarak anlatılmıştır. Önceki başlıklarda ele aldığımız izafet-i itibariler, bu tür yapıların da içinde yer aldığı zincirleme tamlamalar, renkli ve bir o kadar ilginç imajlar, hep bu amaca hizmet etmiştir. Anlamda yenilik ve orijinallik özelliklerinin aranması ise şairlerin hareket alanlarını iyice daraltmış, işleyecekleri konuları ve anlatacakları kavramları sınırlamış, hatta manzumelerin beyit sayısında bile azalmaya neden olmuştur.

Gerek isim gerekse naz-niyaz ilişkisi bağlamında âşık ile sevgilinin yer değiştirmesi, aradaki ikiliği kaldırmak ve birliğe ulaşmak içindir. Bu da tasavvufun en önemli konusu olan vahdet-i vücut (=varlığın birliği) felsefesini gündeme getirmektedir. Çünkü bu felsefe, görünen âlemdeki kesretin (=çokluğun) arkasında görünmeyen bir vahdetin (=birliğin) bulunduğunu kabul etmekte ve onu açığa çıkarmayı hedeflemektedir. Galip’in de yaptığı budur. Hüsn ile Aşk, hikâyenin iki ayrı kahramanı oldukları hâlde, bazen birbirinin yerini alabiliyorlar. Şair, ikisi arasındaki birliğe bu yolla vurgu yaptığı gibi, onların okulda tanışıp kaynaşmalarını anlatırken de aynı birliği açığa çıkarma çabası içindedir. Doğru cevap C'dir.

Lafız-anlam ilişkisi üzerinde düşünen Şeyh Galip, “Lafzdan zîrâ ki ma‘nâdır garaz” diyerek, şiirde asıl olanın lafız değil, o lafzın taşıdığı anlam olduğunu açıkça ifade etmiştir. Anlamı şaraba, lafzı da kadehe benzeten şair, şarap içme eyleminde kadehin araç olması gibi, anlatma ve anlama eylemlerinde de lafzın ancak bir araç olduğunu ortaya koymuştur. Çünkü şairin asıl amacı lafız değil, anlamdır. Anlamda da bazı özellikler bulunmalı; güzel, renkli ve ilk defa söyleniyor olmalıdır. Fakat manaya öncelik veren şair, lafzın ihmal edilmesinden yana olmamış, onda da bazı özellikler aramıştır. Galip’in lafızda aradığı en önemli özellik aşinalıktır. Çünkü o, güzel anlamın ancak aşina (=tanıdık, bilinen) lafız ile kendini göstereceğini düşünmektedir.

Aşk, çileye giren müridi; Hüsn, mutlak güzeli; Benî Muhabbet, müridin içinde yer aldığı Mevlevi cemaatini; Mekteb-i Edeb, Mevlevi tekkesini; Mollâ-yı Cünûn, Mevlevi şeyhini; Sühan, Mevlana’yı veya onun Mesnevi-i Manevî adlı eserini; Nüzhetgâh-ı Ma’nâ, müridin içinde yaşadığı ortamın onun ruhundaki yansımalarını; Havz-ı Feyz, ilahî nurların müridin ruhundaki tecellilerini; Hisâr-ı Kalb, müridin gönlünü temsil etmektedir.