Bebeklik Dönemi

İnsanın gelişimi bedensel gelişim, bilişsel/zihinsel gelişim, sosyo-duygusal gelişim olmak üzere temel üç boyuttan oluşan karmaşık bir süreçtir. Literatürde kimi kaynaklar, algısal gelişim ile ahlak gelişimini de bu süreçlere dahil etmektedir. Her bir boyut gelişimin belirli bir yönünü vurgulasa da söz konusu boyutlar arasında karşılıklı bir ilişki söz konusudur. Örneğin; bilişsel gelişim bedensel, duygusal ve sosyal gelişimden etkilenirken sosyal gelişim biyolojik olgunlaşma, bilişsel gelişim ve duygusal gelişim gibi farklı gelişim süreçlerinden etkilenir.

Gelişimin kalıtsal temellerini içerir. Bir bütün olarak insan
vücudunun büyümesi, motor gelişim ve vücut duyu sistemlerindeki değişiklikler, cinsel gelişim, sağlık, beslenme, uyku gibi bedensel gelişim süreçlerini kapsar.

Düşünme, öğrenme, hatırlama, yargıda bulunma, problem çözme ve iletişim ile ilgili bütün bilişsel süreçlerdeki değişimleri içerir. Bilişsel gelişime etkileri nedeniyle kalıtımsal ve çevresel etkenler de bilişsel gelişim süreci kapsamında ele alınır.

Bütün olarak insanda duygu gelişimini kapsar. Sevgi, bağlılık, güven, güvenlik duyguları bir bütün içinde yer alır. Benlik ve özerklik gelişimi, duygusal rahatsızlık, stres ve tepkisel davranışlar
da duygusal gelişim süreçleri içindedir. Sosyal gelişim süreci ise ahlak gelişimini, yaşıtlarıyla ve aile üyeleriyle ilişkilerini içermektedir. Evlilik, anne baba olma, çalışma, mesleki roller ve iş yaşamı gibi çeşitli yönler de sosyal gelişim süreci içinde yer alır.

İnceleme kolaylığı açısından yaşam süreci genellikle çocuk gelişimi, ergen gelişimi ve yetişkin gelişimi olmak üzere üç ana gelişim dönemine ayrılmaktadır. Çocuk gelişimi doğum öncesi dönem, bebeklik, ilk çocukluk (okul öncesi) ve orta çocukluk (okul dönemi)
dönemlerini kapsar. Ergen gelişimi ise ön ergenlik ve geç ergenlik dönemlerini içermektedir.

Çocuğun eğitimi açısından 0–2 yaş döneminin önemi büyüktür. Bu dönemde motor yetenekler ve koordinasyon, dil becerisi, duyusal beceri gibi çeşitli açılardan gelişim gösteren bebekler, aile üyelerine ve diğer bakıcılara bağlılık duygusu geliştirir; güvenmeyi ya da
güvenmemeyi, sevgilerini ya da başka duygularını göstermeyi ya da göstermemeyi öğrenir, kendilik duygusu ile bağımsızlık duygusunu kazanır. Bu dönemde bebekler kişilik ve mizaç açısından belirgin farklılık gösterir.

Bebek aşağıda kısaca verilen beceriler ile birlikte doğar:

1. Görme duyumu oldukça gelişmiştir. Her iki gözünü bir tek nesne üzerine odaklayabilir, hareket eden bir objeyi izleyebilir ve bazı renkleri ayırt edebilir. En önemlisi insan yüzüne özellikle ilgi gösterir ve ilk iki hafta içinde göz göze bakabilir beceriye erişir.

2. Yenidoğan bebeklerin kulağı çok geniş bir ses bandına tepkide (spektrum) bulunabilir. Gerçekte bebeğin en fazla duyarlılık gösterdiği ses insan sesidir. İnsan sesindeki perde ve şiddet değişikliğinin farkına varabilen bebek, kısa bir süre içinde
“aşina” olan sesle “yabancı” olan sesi ayırt edebilir. Ayrıca, yenidoğan bebek sesin geldiği yönü algılayabilme yeteneğini de beraberinde getirdiğinden, başını sesin geldiği yöne çevirerek uygun davranışı gösterebilir.

3. Bebekler, koklama ve tat alma duyu organları da oldukça gelişmiş olarak dünyaya gelirler. Birbirinden farklı kokuları ve temel tatları kolaylıkla ayırt edebilirler.

4. Yapılan araştırmalar yenidoğan bebeğin hem operant (sebep-sonuç ilişkisine dayanan) koşullanma hem de klasik koşullanma yoluyla öğrenebildiğini göstermiştir.

5. Bebek duyu organlarının doğuştan itibaren hemen hemen mükemmel bir biçimde isleyişinin yanı sıra, kendisini besleme konusunda son derece yararlı bazı refleksleri de beraberinde getirir. Bunların başında emme refleksi gelir. Annesinin memesini veya emziği dudağında hisseden bebek hemen emmeye başlar. Bu refleks o kadar kuvvetlidir ki emecek bir şey bulamayan çocuk parmağını emer. 

Bedensel gelişim; bedeni oluşturan tüm organların gelişmesi, boyun uzaması, kilonun artışı, kemiklerin gelişimi, dişlerin çıkması ve değişmesi, kas, beyin ve tüm sistemler (sinir, sindirim, dolaşım, solunum, boşaltım) ile duyu organlarının gelişimidir.

Sefalokaudal eğilim, bebek ve çocukların baş ve beyinlerinin bacakları ve ayaklarından daha hızlı gelişmesini sağlayan insan gelişimindeki baştan ayağa ilerleyen eğilimdir.

Proksimodistal eğilim, gelişmenin merkezden dışarıya doğru bir yön izlemesidir. Örneğin, önce omuz kasları sonra kol kasları
gelişir.

Çocuğun genel büyüklüğü arttıkça, vücut parçaları farklı oranlarda büyür. Bu değişiklikleri iki büyüme düzeni tanımlar:
1. ”Baştan ayağa” olarak ifade edilen sefalokaudal eğilimdir. Doğumdan önceki sürede baş vücudun diğer parçalarına oranla çok daha hızlı gelişir. Doğumda, baş tüm vücut uzunluğunun dörtte birine sahipken bacaklar sadece üçte birini oluşturmaktadır. 2 yaşında, baş vücudun beşte birini oluştururken bacaklar yarısını
oluşturur.
2. “Yakından uzağa” doğru ifade edilen proximodistal eğilimdir. Yani gövdenin merkezinden dışarı doğru gerçekleşen büyümedir. Doğum öncesinde; ilk olarak baş, göğüs ve gövde, daha sonra kollar ve bacaklar ve son olarak da eller ve ayaklar gelişir. Bebeklik döneminde, kollar ve bacaklar, eller ve ayaklara göre daha önde
büyümeye devam eder.

Diş tabakalarının gelişimi doğum öncesi dönemde başlar. Olgunlaşmasını tamamlayan dişler, doğumdan sonra belli bir sırayla diş etlerini delerek çıkar. İlk dişler yaklaşık olarak 6-10. ayda çıkmaktadır. Bazı bebeklerde dişin ilk çıkışı 12. aya kadar olabilmektedir. Dört yaşına doğru çocuğun tamamlanan bu dişlerine “süt dişleri” adı verilir. Süt dişleri 20 adet olup 2-2.5 yaşına kadar tamamlanır. Süt dişlerini tamamlayan çocuk yedi yaşına geldiğinde süt dişleri çıkış sırasına göre düşmeye başlar ve yerini kalıcı dişlere bırakır. On iki yaşına geldiğinde ise çocuğun ağzında 28 adet kalıcı diş bulunur. İlk düşen diş, genellikle alt, ön kesiciler olmaktadır.

İskelet sitemi gibi sinir sistemi de bebek doğmadan  tamamlanmıştır. Ancak zamanla sinir hücrelerinin boyutları büyür ve sinir liflerinin bazıları filizlenerek çoğalır. Liflerin üzerinde yer alan ve sinirsel iletilerin sinir hücreleri tarafından beyine aktarılmasını ve beyinden ilgili organlara iletilmesini hızlandıran miyelin kılıfları, bebek doğduğunda henüz tam olarak olgunlaşmamıştır. Miyelin kılıflarının gelişimi büyük ölçüde ilk birkaç yıl içinde tamamlanır. Miyelinleşme aracılığıyla beyin ve duyu organları arasında patikalar oluşur. Sinirlerin ördüğü bu yollarla beyin, iskelet, kas sistemlerinin birbiriyle iletişimi sağlanır ve çocuk hareket eder.

Bebeklerin solunum sistemleri yetişkinlerinkinden farklıdır. Solunum yolları daha dar ve kısadır. Bu nedenle daha fazla nefes alıp verirler. Yeni doğmuş bebeğin dakikadaki solunum sayısı 40-60, üç aylık bebeğin 35-40, bir yaşındaki bebeğin ise 30-35’tir. Bu dönemdeki solunum hızı yüzeyseldir. Bebeklerin hızlı solunumuna neden olan yatay durumdaki kaburga kemikleridir. Bu nedenle bebek solunumu daha çok karın kasları yardımı ile yapar. İlerleyen yaşlarda çocuğun solunumu, gelişimiyle birlikte ilerler ve yetişkin solunumuna yaklaşır.

Doğumdan hemen sonra bebeğin idrar yapması beklenir. Ancak mesane tam gelişmediğinden, ilk günlerde böbrekleri tam çalışmayabilir. Bebeğin idrar yapma sayısı beslenme ve çevre koşullarına bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Bebek günde 20 defadan fazla idrar yapar. İdrar yapması yeterli sıvı aldığının bir göstergesidir.

Algılama, hissedilenlerin yorumlanmasıdır. Algı, insanları çevre ile etkileşim ve uyum sağlamak için temasa geçirir. Bireyler hareket etmek
için algılar, algılamak için hareket eder.

• Görme keskinliği: Doğumdan hemen sonra parlaklıktaki değişime duyarlıdırlar ve bu duyarlılık iki ay içerisinde hızla gelişir. Yenidoğan bebekler 19 cm uzaklıktaki nesneleri net görebilir. Dört aylıkken normal bir yetişkin gibi görebilir.

• Şekil algısı: 5-7 hafta arasındaki bebeklerin daha çok gözlere baktığı belirlenmiştir. Bu nedenle bebekle sağlanan göz teması, bebekle bakım veren arasında sosyal bağın gelişmesinde önemli rol oynar.

• Algısal değişmezlik: İki aylık bebeklerin şeklin değişmezliği algısına, dört aylık bebeklerin ise rengin değişmezlik algısına ulaşmış oldukları görülmüştür.

• Derinlik algısının bebeklerde 1-1,5 ay sonra geliştiği düşünülmektedir. Nesne kavramı, nesnenin sürekliliğine ilişkin ilk kanıt iki ay dolaylarında kendini gösterir. Bebeğe gösterilen oyuncak saklanınca şaşırdığı görülür. Ancak arama davranışı 6 ay dolaylarında gerçekleşir. Tamamen görüş alanından çıkan nesnelerin aranması ise 8-12 aylar arasında gelişir.

• Yenidoğmuş bebeklerin yetişkinlere yakın bir keskinlikle duyabildikleri
belirlenmiştir.

• Konuşma algısı: Çok küçük bebekler konuşma seslerini algılayabilir
ve onları seslerinden ayırt edebilir. Gerçekten de bebekler anne babalarının yüzlerini daha henüz tanımadan önce, onları seslerinden
ayırt edebilir gibidirler.

• Yenidoğmuş bebekler kokuları ayırt edebilse de koku duyusu ancak 6 yaşına kadar tamamlanır. Yeni doğmuş bebekler tatlı, ekşi ve biberli tatlara duyarlıdırlar, aralarında ayırım yapabilirler

Vygotsky’nin sosyo kültürel bilişsel gelişim kuramında birçok ilke vardır:
1. Çocuğun gelişimi etrafında neler olup bittiğine göre farklılaşacaktır.
2. Çocuklar çeşitli toplumsal durumlara ve değişimlere maruz kaldıklarında gelişirler.
3. Gelişim çocukların grup aktivitelerindeki etkileşimlerinin bir parçası olarak gelişir.
4. Çocuklar diğerlerini gözlemleyerek, onlardan etkinlikleri öğrenerek ve etrafındakilere göre performans sergileyerek gelişirler.
5. Çocukların gördüğü ve öğrendiği becerileri işleyebilmesi için bir semboller şeması kullanması gerekir.
6. Çocuklar etrafındaki kişilerle etkileşim yoluyla kültürel değerleri öğrenirler.

Açık bellek; bireylerin bilinçli olarak bildikleri ve ifade ettikleri gerçekleri ve yaşantıları içeren bellek. Örtük bellek; bilinçli hatırlamanın olmadığı bellektir. Becerilerin otomatik olarak sergilenen rutin süreçlerin hatırlanmasını içerir.

Çocuğun ilk iki yıl içinde geçtiği duygusal ve sosyal aşamalar üç temel basamakta toplanabilir:

1. Doğum-5 ay: Çocuk henüz kimseye bağlılık geliştirmiş değildir. Bu aşamada, çocuk yabancılara ve kendini besleyen herkese gülümser. Beş ay civarına doğru çocuk kendisine bakan annesiyle özel bir bağlantı kurmaya başlar; bağlılık dereceli olarak gelişir.
Öğrenme psikologları çocuğun annesine ve babasına bağlanmasını, “öğrenme sonucu” ortaya çıkan bir davranış olarak görür. Bu görüşe göre çocuk, beslenme ve bakım sonucu kendini iyi hissetme duygusuyla anne-babasının yanında olmasını çağrışım hâline sokar. Bilişsel gelişmeyi temel alan psikologlar ise bağlanmanın temelinde çocuğun zihinsel gelişmesini görür. Onlara göre çocuk nesnelerin sürekliliği kavramını geliştirmeden, annenin ya da babanın her zaman aynı kimse olduğunu kavrayamaz. Bu nedenle bilişsel gelişim çocuğun sosyal ilişkilerinin temelini oluşturur.

2. 5-10 ay: Özel bağlılık devresi. Çocuk kendisine bakan kimseye, çoğunlukla anneye özel bir bağlılık geliştirir, ona daha çok gülümser, o yanından ayrıldığı zaman huzursuz olur, aşina olmayan sosyal durumlarda sığınılacak bir kucak olarak onu görür.

3. 10-24 ay: Çocuk yavaş yavaş diğer kimselere, anneye olduğu kadar kuvvetli olmasa da, bağlılık geliştirmeye başlar. Baba, bakıcı kadın, büyük anne, abla, abi gibi kimseler çocuğun bağlandığı kimseler arasına girer. Fakat bu kimseler annenin yerini alamaz. Çocuk en kuvvetli bağını ikinci aşamada annesiyle kurmuştur ve anneye bağlılık, bu aşamada kuvvetini kaybetmez.

Araştırmalar, bağlanma güvenliğini dört önemli faktörün etkilediğini ortaya koymuştur:
1. Erken dönemde tutarlı bir bakım veren kişinin varlığı
2. Bakımın kalitesi
3. Bebeğin özellikleri
4. Ebeveynin içsel çalışma modellerini de kapsayan aile koşulları