YAŞLI PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 28

Yaşlanma ile beyinde şu açılardan gerileme gözlenir (Santrock, 2014; Polat ve Kumral, 2010 ):
• Bölgesel beyin hacminde
• Kortikal kalınlıkta
• Snaptik yoğunlukta
• Myelinleşmenin bazı yönlerinde
• Dopamin ve serotonin gibi nörotransmiterlerin fonksiyonlarında
• Beyin korteksine kan akışında
• Nöronlarda karışıklığın toplanmasında

Piaget’e göre karmaşık düşünce süreçleri geliştirme yani bilişsel gelişim yaşamda dört aşamadan geçerek gerçekleşir. Bu aşamalar Duyusal Motor Dönem, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler Dönemi ve Soyut İşlemler Dönemi olarak adlandırılmaktadır.

Bu görüşe göre soyut işlemler döneminden sonra Soyut Sonrası Dönem olarak adlandırılabilecek bir dönem daha vardır. Bu dönemin belirsizliğe tahammülü içeren, esnekliğin arttığı ve bir problem durumunda birden çok çözümün göz önünde bulundurulduğu dönem olduğu öne sürülmektedir. Bu düşünme biçiminde birey bilginin göreceli doğasını daha iyi anlar, zıtlıkları kabul eder, bu nedenle diyalektik bütünlük ile bütünleşme söz konusudur. Soyut işlemler döneminde bir problem durumuna ilişkin tek bir doğru yanıt aranırken soyut sonrası düşüncede bir problemin farklı yollarla çözülebileceğine ilişkin düşünce gelişmiştir. Soyut işlemler döneminde daha net yanıtlara ihtiyaç duyulurken soyut sonrası dönemde birey duruma özgü süreçleri daha iyi anlar ve kabul eder. Soyut işlemler dönemi düşüncesinden daha gelişmiş bir düşünce biçimi olan soyut işlem sonrası düşünce deneyimler ile gelişir ve bunun sonucunda yetişkinlik boyunca gelişmeyi sürdürür.

Yaşam boyu gelişim bakış açısının öncüsü Baltes (1987)’e göre gelişim belli ilkeler çerçevesinde ortaya çıkmaktadır. Bu ilkeler şunlardır:

1. Gelişim yaşam boyudur.

2. Gelişim birikimli bir süreçtir.

3. İnsan gelişimi esneklik kapasitesine sahiptir.

4. Gelişim çok yönlüdür.

5. Gelişim çok boyutludur.

6. Gelişim bağlamsaldır.

7. Gelişim birçok bilimsel alanın ortak çalışma konusudur.

8. Gelişim büyüme, sürdürme ve kaybın düzenlenmesini içermektedir.

9. Gelişim biyoloji, kültür ve bireyin ortak ürünüdür.

Schaie’nin modelinde bilişsel gelişim Piaget’den farklı olarak yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele alınmış ve her aşamada bilişsel kapasitenin rolüne odaklanılmıştır. bu modelde çocukluk ve ergenlik yılları kazanım aşaması olarak
adlandırılmıştır. Bu aşamada birey sürekli olarak mümkün olduğunca çok bilgi edinmeye ve beceri geliştirmeye odaklanır.

Yaşlılık aşaması ise bu modelde üç aşamada ele alınmıştır. Yaşlılığın ilk yıllarını kapsayan aşama yeniden düzenleme aşamasıdır (65-74 yaşları) ve genellikle bu yaşlarda emekliliğe ayrılmanın gerçekleşmesi nedeniyle birey bilişsel yeterliliğini
yaşamını emeklilik yılları için yeniden yapılandırmak ve artan yaşlanmayla birlikte gelecekte azalacak bağımsızlıklarına yönelik planlar yapmak amacıyla kullanır.

YAŞLILIKTA ZEKÂ
Yaşlılıkta bilişsel gelişime ilişkin yaygın görüşlerden
birisi yaşlılıkla birlikte zekâda bir düşüş olduğudur.
Ancak bu görüş zekâyı tek bir yapı olarak ele
aldığı için yetersiz kalmaktadır. Zekâdaki düşüşün
özellikle ileriki yaşlarda ve zekânın bazı yönlerinde
olduğu görülmüştür. Zekânın hangi yönlerinde
düşüş olduğuna ilişkin en temel açıklama Catell
tarafından oluşturulmuştur.

Araştırmalar bu bilişsel özelliklerde gerilemenin özellikle 60’lı yaşlarda belirginleştiğini ve 70’lerin ortalarından 80’lerin sonlarına bu düşüşün yüksek düzeylere ulaştığını göstermektedir.

Yaşam boyunca öğrenme, hafıza, akıl yürütme, düşünme ve dil gelişiminde gözlenen değişikliklerin hepsi bilişsel değişiklikler olarak nitelendirilmektedir.

Zekânın hangi yönlerinde düşüş olduğuna ilişkin en temel açıklama Catell tarafından oluşturulmuştur. Catell (1971’den akt., Baltes, 1987) zekânın farklı alt bileşenleri olduğugörüşündedir ve bu alt bileşenler akıcı zekâ ve kristalize zekâdır. Muhakeme yeteneği, işlem hızı, hatırlama zihinsel yetenekleri içeren akıcı zekânın orta yetişkinlikle birlikte düşmeye başladığı ve yaşlılıkta bu düşüşün devam ettiği ortaya konmuştur. Araştırmalar bu bilişsel özelliklerde gerilemenin özellikle 60’lı yaşlarda belirginleştiğini ve 70’lerin ortalarından 80’lerin sonlarına bu düşüşün yüksek düzeylere ulaştığını göstermektedir (Schaie ve Wills, 1993).
Akıcı zekânın içerdiği yetenekler büyük oranda merkezi sinir sistemi tarafından kontrol edilir ve kısmen çevre ve öğrenmenin etkisinden bağımsızdır. Buna karşın bireyin biriktirdiği bilgileri içeren ve daha çok uzun süreli bellek ve sözel becerileri ile ilişkili olan kristalize (birikimli) zekâ yaşam boyu artış göstermekte
ve yaşlılıkta bu artış korunmaktadır.

Bellek ayrımı ise açık bellek ve örtük bellektir. Açık bellek bilinçli bir biçimde bilinen olay, durum ya da kavram bilgisini içerirken, örtük bellek daha çok otomatik olarak gerçekleştirilen beceri ve rutinlere ilişkin bilgiyi içerir. Örneğin
bir ülkenin başkenti bilgisi açık bellekte yer alırken bilgisayarın nasıl kullanıldığı bilgisi örtük bellekte yer almaktadır. Yaşla birlikte bu bellekte farklı değişimler
gözlenmektedir. Açık belleğin yaşlanmadan çok daha fazla etkilendiği, buna karşın örtük belleğin çok daha az etkilendiği görülmektedir.

Kısa süreli belleğin kapasitesi yedi birim ile sınırlıyken, uzun süreli belleğin
kapasitesi sınırsızdır.

Yaşlılıkta kişilik ve benlikte nasıl gelişimler görüldüğüne ilişkin çeşitli kuramlar bulunmaktadır. Bu kuramlarda yaşlılık döneminde kişilik gelişimi farklı biçimlerde ele alınmaktadır. Bu kuramlardan biri de Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı'dır.

Kişilik yaşam boyu evrensel olarak belirli aşamalardan geçerek ilerlemektedir. Her aşamada o aşamada gelişen kritik öğeler vardır ve bu gelişimlerle birlikte her aşama kendisinden sonra gelen aşama için zemin oluşturur. Bu aşamalar genetik olarak belirlenmiş ve sekiz dönemdir.

Erikson’a göre yaşamın ilk yılında, bebeklik döneminde karşılaşılan temel karmaşa temel güven oluşturmaya karşı güvensizliktir.

Yaşlılık döneminde yaşanan karmaşa benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluktur. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘bilgelik’ kazanılır.

Yaşlılık aşkınlığı bir şeyleri aşmak ve ötesine geçmek olarak tanımlanmıştır. Bunu yaşayan bireylerin ise; evren ile bütünleşme içinde olduklarını hissettikleri, zaman algılarının ise bugün, en fazla gelecek haftayı içerdiği, mekânsal algılarının gerilediği, ölümü herkesin yaşayacağı fikrini benimsedikleri ve kendilik algılarının genişleyerek bağlantılı olunan diğer insanları da kapsar hale geldiği deneyimleri yaşadığı öne sürülmektedir.

Yaşlılıkla birlikte gerçekleşen fiziksel gerilemeler, ağrı ve sızılar nedeniyle daha genç yaşlarda yapılan aktiviteler bu dönemde gerçekleştirilemeyebilir. Bu nedenle bireylerin azalan fiziksel kapasiteyle yaşamdan keyif alma yollarını bulmaları gerekir.

Bir işyeri sahibi olan Mehmet Bey'in, 67 yaşına geldiğinde işlerini kızı Ayşe’ye devrederek, köşesine çekilip yaşamını daha çok evinde dinlenerek geçirmesi kopma (çözülme) kuramına ilişkin bir durumdur ve Mehmet Bey’in işlerinden elini ayağını çekmesi çok normal ve olması gereken bir durumdur.

Etkinlik ve yaşam doyumlarına göre farklı dört kişilik tipi bulunmaktadır. Bunlar bütünleşmiş, zırhlı-savunucu, pasif-bağımlı, bütünleşmemiş kişilik tipleridir.