YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I - Deneme Sınavı - 4

Wolin ve Wolin, (1993) “Zarara Karşı Mücadele” olarak adlandırdıkları bir model geliştirmişlerdir. “Zarar Modeli” bireyleri tıbbi bir model gibi zarar görmüş ve tedaviye ihtiyacı olan insanlar olarak görür. “Mücadele Modeli” ise onları kötü ve zarar verici deneyimler yaşamış ama sonunda daha güçlü olabilecek insanlar olarak görür.

Yılmazlığı etkileyen faktörlere bakıldığında yılmazlığın, bireysel özellikler, sosyal ve çevresel faktörlerden etkilendiği ortaya koyulmaktadır. Ayrıca risk faktörleri, koruyucu faktörler ve olumlu sonuçlar üzerinde durulduğu görülmektedir. Biyolojik faktörler, sosyal iletişim, din ve ırk ise iyi oluşu etkileyen faktörlerdendir.

Yaşlı bireyler eğer çocuklarından ayrı yalnız yaşıyorsa bu durum onlarda zaman zaman sıkıntı yaratabilir. Çocuklarının, yaşlıların iyi oluş ve yılmazlıkları için sık sık onları ziyarete gitmeleri ve telefonla aramaları son derece önemlidir. Yaşlı bireylere yapabilecekleri sorumluluklar vermek, açık havada yürüyüş, seyahat etmek ve dini ritüeller ise iyi oluş ve yılmazlığı geliştirici faktörlerdendir.

İyi oluş, iki temel görüşü ve yapıyı içinde barındırmaktadır. Bu görüş ve yapılar hedonizm ve eudaimonizmdir. Hedonik bakış açısına göre iyi oluş, mutluluk, zevk ve doyum almayı içinde barındıran öznel iyi oluşu (subjective well-being) işaret ederken; eudaimonic bakış açısına göre iyi oluş, tam olarak fonksiyonlarını yerine getiren, kendini gerçekleştiren bireyin gösterdiği özellikler bütünü olarak psikolojik iyi oluşa (psychological well-being) karşılık gelmektedir.

Yaşamdaki olumsuz faktörlerin olmaması ile birlikte olumlu bilişsel ve ruhsal ögelerin var olması durumunu içeren öznel iyi oluş, insanların kendi hayatlarını duygusal ve bilişsel olarak nasıl değerlendirdiklerini ortaya koyan bir kavramdır. Bireyin bu değerlendirmeleri duygu durumunu, olaylara yönelik duygusal tepkilerini ve yaşam doyumuna ilişkin yargılarını içerir.

Bireyin yaşam doyumu; yaşamını değiştirme arzusu, şu anki ve geçmiş yaşamında aldığı doyum ve gelecekten doyum alması ile kişinin kendisi için önemli kişilerin, kişinin yaşamı hakkındaki görüşlerini içermektedir. Bireyin ihtiyaçları için doyum alanları ise; iş, aile, serbest zaman etkinlikleri, gelir durumu, benlik ve ait olunan grup olarak ele alınmıştır. Bireyin öznel iyi oluşunun yüksek olması, bireyin doyum alanlarını sağlıklı kullanarak yaşamdan aldığı doyumu arttırmasına bağlıdır.

Psikolojik iyi oluş, yaşamdan zevk almanın ötesinde bireyin sınırlılıklarının farkında olması, özerk ve bağımsız olması, yaşam amacının ve anlamının olması ve kendini geliştirme çabasıdır. Psikolojik iyi oluşun arkasında, bireyin potansiyelini gerçekleştirilmesini savunan, psikolojik iyi oluşun sadece mutluluk ve iyi hissetmeyi deneyimlemek olmadığı, yapılan çalışmalarla çokça tartışılmış, yaşam için doyum ve hazdan daha fazla şeyler olması gerektiği üzerinde durulmuştur. Psikolojik iyi oluşta gerçek mutluluğa, erdemin ifade edilmesi ve yapmaya değer olan şeylerin yapılması ile ulaşılır.

Çevresel her türlü olumsuzluğa rağmen “ayakta kalan” ve “çevreyle etkileşimlerini başarılı bir biçimde sürdürebilen” kişiler olarak da tanımlanan yılmaz bireyler, stres yaratan olaylar karşısında genellikle yılgınlığa düşmeyen, aksine kendilerini çabucak toparlayan, hatta sıkıntılardan ve olumsuz çevresel koşullardan her defasında daha da güçlenerek sıyrılabilen kişilerdir.

Yılmaz bireyler, olumlu ilişkiler kuran, sorun çözmekte becerikli ve kendilerini geliştirmek için motivasyona sahip olan kişilerdir. Bu bireyler, sosyal değişim ve etkinliklere katılırlar ve çoğu, hayatlarındaki sıkıntı, travma ve üzüntülerden anlam ve faydalar çıkarma yeteneğine sahiptir. Sevgi Hanım’ın durumuna bakıldığında ise yaşadığı travmatik durum sonrasında kendini toparlaması söz konusu olmuştur. Bu da onun yılmazlığı ile ilgili bir durumdur.

İyi oluşu ve yılmazlığı açıklayan kuramlar; yargılama kuramları, adaptasyon kuramları, amaç kuramları, etkinlik kuramları, yukarıdan aşağıya aşağıdan yukarı kuramı, Ryff’ın psikolojik iyi oluş kuramı, dinamik denge modeli, öz belirleyicilik kuramı, dehşet yönetimi kuramı ve yılmazlık kuramlarıdır.

Dinamik denge kuramı Headey ve Wearing tarafından geliştirilmiştir. Bu kuram ile bireylerin kişilikleri tarafından belirlenen farklı iyi olma ortalamalarına sahip olduklarını, dışa dönük kişiliğe sahip olanların içe dönük kişiliğe sahip olanlara göre bazı deneyimleri yaşama olasılıklarının daha yüksek olduğunu savunmaktadır. Bu deneyimler, bireyin psikolojik iyi olma düzeyini etkilemektedir. Alışılmadık olaylar ve eğilimler bireyi normal psikolojik iyi olma düzeyinden yukarıya ve aşağıya hareket ettirebilir. Ancak dinamik denge modeli, olaylar normalleştikçe bireyin temel psikolojik iyi olma düzeyine geri döneceğini öne sürmektedir.

Araştırmalarda iyi oluşu etkileyen önemli faktörler göze çarpmaktadır. Bu faktörlerden bir kısmı; kişilik, sağlık, gelir durumu, yaşam doyumu, din, ırk, evlilik ve aile, yaş, cinsiyet farklılıkları, iş memnuniyeti, eğitim, zekâ, davranış ve sonuçları, sosyal iletişim, sosyal destek, yaşam olayları (travmalar, kaygı, stres…vb.), aktiviteler ve biyolojik faktörlerdir. İlgiler iyi oluşu etkileyen etmenlerden biri değildir.

Yaşlı bireylerin sosyoekonomik durumlarının yüksek olması, üretken olmaları, sportif faaliyetlerle ilgilenmeleri, kendilerini güvende hissetmeleri gibi durumların her biri onlar için koruyucu birer faktördür ve bu faktörler onların iyi oluş ve yılmazlıklarını geliştirici faktörlerdendir.

Öfke, durumsal, fizyolojik ve ruhsal pek çok unsuru içine alan karmaşık bir süreci ifade etmektedir. Bundan dolayı da pek çok durum öfkenin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Öfke engellenme, hoş olmayan bir duruma ya da uyarıcıya maruz kalma, kendini tehdit altında hissetme, kişisel haklara ve benliğe saygı gösterilmemesi gibi durumlarda ortaya çıkabilmektedir. Ölüm korkusu ve sosyal yalıtım ise yaşlılarda kaygı yaratan durumlardır.

İşitme kaybı, fizyolojik rahatsızlıklar, yalnızlık ve emekliliğe geçiş süreci yaşlılarda öfke yaratan durumlardır. Kalp çarpıntısı ise kaygı durumunun belirtilerindendir.

Klinik kaygı; yaygın anksiyete bozukluğu, panik bozukluk, agorafobi, travma sonrası stres bozukluğu, sosyal fobi ve obsesif kompulsif bozukluk vb. şeklinde ifade edilen ruh sağlığı bozukluklarını anlatmaktadır. Kaygı, korku ve endişe, birey için uyum sağlayıcı ve tehlikelerden koruyucu olabildiği gibi bireyin yaşamında önemli sorunlar yaşamasına da neden olabilmektedir. Sürekli kaygı, bireyin genel olarak nasıl hissettiğini ve bireyin kaygı yatkınlığını ifade eden bir kavramdır. Durumluk kaygı ise bireyin o anda kendisini nasıl hissettiğini ifade etmektedir.

Sürekli kaygı, bireyin genel olarak nasıl hissettiğini ve bireyin kaygı yatkınlığını ifade eden bir kavramdır.

Unutkanlık ve kirleneceğini düşünme kaygının bilişsel belirtilerindendir. Baş dönmesi fiziksel, kekeleme ise davranışsal belirtilerdendir.

Sesin titremesi kaygının davranışsal belirtilerindendir. Kalp atışında artış, uyuşma ve aşırı yorgunluk fiziksel belirtilerden; unutkanlık ise bilişsel belirtilerdendir.

Sosyal yalıtım, kişilik özellikleri ve demans hastalığı yaşlılarda kaygı yaratan durumlardandır. Yaşlıların evde yakınları ile yaşaması ise kaygı yaratan durumlardan değildir.