YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II - Deneme Sınavı - 5

Yaşlı Bakımı ile İlgilenen Kişiler Yaşlı bakımı ile ilgilenen kişiler, birincil bakıcılar ve ikincil bakıcılar olarak sınıflandırılabilir. Birincil bakıcılar, aile içindeki üyelerden seçilen profesyonel olarak, bir gelir karşılığında bu işi yapmayan ve yaşlı ile yaşayan veya yaşamayan bakıcılardır. Bu kişiler genellikle evlat, eş veya yakın akraba olabilmektedir. Bakım işini gönüllü olarak ya da yaşlının bakacak kimsesi yoksa zorunlu olarak yapmak durumunda olan kişilerdir. Bakım işini yürütmekten dolayı herhangi bir karşılık almazlar. Manevi olarak doyum yaşamaya çalışırlar. Yıpranma payları daha yüksek olan bir gruptur. Gupta (2000) bakım veren ile bakım alan yaşlı arasındaki ilişki kalitesi arttıkça bakım yükünün azaldığını saptamıştır. Kadın bakıcılarda bakım yükü erkeklere oranla daha da azalmaktadır. Ayrıca kadın bakıcılar erkeklere oranla daha fazla yük algılamaktadırlar. Yaşlı bireyin sağlık sorunlarının artması bakıcı yükünün fazla algılanmasına neden olmaktadır. İkincil bakıcılar ise yarı veya tam zamanlı olarak bir ücret karşılığında bakım veren kişilerdir. Bu kişiler bazen bakım işi ile ilgili eğitim almış olabilirler. Yaşlının sağlık ve temizlik hizmetlerini yürütmek üzere beceriler kazanmışlardır. Bazıları da eğitim almadan bakım işini yürütürler. Yaşlının gözetimini yapmak, sağlık ve yaşam bakım hizmetlerini en sağlıklı ve düzenli şekilde yapmak üzere ücret karşılığı bu hizmeti yürütürler. Bu kişiler, yaşlıyla kan bağına sahip olmayan kişilerden olursa yaşlının yaşlılığa ya da hastalığına bağlı değişimlerinden duygusal olarak daha az etkilenirler. Hizmet alanlarını belirleyip sınırlarını koyarlar. Ülkemizde evde bakım hizmeti sunan kuruluşların sayısının son derece yetersiz olması, genel sağlık sistemine entegre bir evde bakım hizmetinin bulunmaması, evde bakım hizmetlerinin maliyetinin sağlık güvencesi sağlayan kurumlar tarafından karşılanmaması, bakım gerektiren kişiler için evde bakılabileceği hâlde hastaneye ya da rehabilitasyon merkezlerine başvurulmasına neden olmaktadır. Ayrıca bakım verenlerin bakım verme konusundaki bilgilerinin yetersiz olması, evde bakılan kişilerin yaşam sürelerinde kısalmaya neden olmaktadır (Yaşar, 2009).

Yaşam kalitesi; kişinin fiziksel sağlığı, psiko-sosyal durumu, bağımsızlığının düzeyi, sosyal ilişkileri, kişisel inançları ve yaşadığı çevrenin özelliklerini kapsayan geniş bir içeriğe sahiptir. Yaşam kalitesi sadece sağlık durumu, yaşam stili, yaşam doyumu, akıl sağlığı ya da mutluluk kavramları ile eş anlamlı olmayıp, çok boyutludur. Yaşamın bir alanındaki kalitesi diğer alanları da etkileyecektir. Örneğin yaşlı yakınına sürekli bakım veren bir kadın kendisi fiziksel olarak bağımsız bir birey olsa da bakım verme durumundan dolayı sosyal katılımı düşük olacaktır. Sürekli bakım verme yaşam kalitesini düşürebilmektedir.

Yaşlı bakımında yaşlı yakının verdiği bakım hizmeti ile profesyonel olarak bir ücret karşılığında bu hizmeti veren kişiler arasında farklılıklar olmaktadır. Profesyonel olarak bakım verenler, bakım işinin zorluklarını duygusal açıdan daha az hissetmekte, bakımı belirli bir görev ve sorumluluk bilinci ile götürebilmektedir. Bu görevi belirli zaman dilimleri içinde iş olarak yaptığı için sosyal yaşamından ödün vermek zorunda kalmamaktadır. Bakmakla yükümlü olduğu yaşlının yakını olmaması dolayısıyla, yaşlının yaşadığı zorlukları daha doğru değerlendirip düzenlemeleri olduğu gibi gerçekleştirebilmektedir. Yaşlı bakımı ile ilgilenen yaşlı yakınları ise yaşlı ile olan akrabalıkları nedeniyle duygusal olarak daha çok etkilenecek ve bakım işinin gereklerini duygusal etkilenmeler nedeniyle gerektiği gibi gerçekleştiremeyecektir. Fedakarlık düzeyini abartabilecek ve kendi yaşamından ve sağlığından ödünler vermeye hazır olacaktır. Bu işi herhangi bir karşılık almadan yaptığı için zaman zaman çökkünlük, motivasyon düşüklüğü gibi sorunlar yaşayacaklardır.

Bakım yükü nesnel ve öznel yük biçiminde gruplanabilmektedir

Nesnel yük; ailenin, yaşlının durumuna bağlı olarak yapmakta zorlandığı günlük işlerine yardımcı olma, ulaşım gibi vakit ayırmayı gerektirecek durumlar ile gelir kaybı ve sosyal etkinliklerin kısıtlanmasına yol açacak yaşam düzenindeki değişimlerdir. Örneğin özel arabası olmayan Mehmet Bey babasını tedavi için bir yere götürürken sadece taksi ile götürmek zorunda kalmaktadır.

Öznel yükle ise yaşlıyla ilgili olarak yaşanan öznel sıkıntı düzeyi, üzüntü, kaygı, bitkinlik gibi duygusal tepkiler anlatılmak istenilmektedir. Bakım gerektiren durumların farklı özellikleri incelendiğinde bakım gerektiren durumun özelliklerinin ve bakım sağlayan kişiden kaynaklanan faktörlerin bakım verenin yükünde etkili oldukları görülmektedir. Örneğin Ayşe Hanım annesinin kıvrak zekasına yıllarca hayran olmuştur. Ancak, annesinin son zamanlarda üç yaşındaki çocuk gibi yorumlar yapması Ayşe Hanım’ın yüreğini parçalamaktadır.

Bakım Verenden Kaynaklanan Faktörler Bakım verenin yaşı, etnik kökeni, cinsiyeti, yaşlıya olan yakınlığı, bakım vermeye gönüllü olup olmaması, eğitim durumu, ekonomik yapısı, hastalığının olup olmaması, baş etme yetenekleri, inançları, sosyal desteği, yaşadığı toplumun kültürel özellikleri bakım verene ait faktörler arasında sayılabilir. Örneğin Sevgi Hanım, yaşı 58 olmasına rağmen yaşlı ağabeyi ile ilgilenmek zorunda kalmıştır. Herhangi bir maaşının olmaması ve üstüne üstlük okuryazar olmaması gibi nedenlerden dolayı zorlanmaktadır. Kadın olduğu için geleneksel kültürde uzun yıllar evdeki işlerden sorumlu tutulmuştur. Dışarıdaki işlerden hiç sorumlu olmamış ve hiçbir deneyim kazanmamıştır. Ama şimdi ağabeyinin hastalığı ile ilgili olarak çeşitli kurumlara başvurmak, yazışmaları takip etmek, ilaçları takip etmek gibi işleri hem maddi hem manevi olarak zorlanarak yapmaktadır.

Yaşlılardan Kaynaklanan Faktörler Yaşlılara ait faktörler ise bilişsel yetersizlikler, işlevsel yetersizlikler ve davranışsal sorunlar şeklinde üç ayrı başlıkta toplanabilir. Bakım gerektiren yaşlılığın niteliği bu faktörlerden biri olarak bakım veren yükü üzerinde etkili olmaktadır. Bunlar içinde davranışsal sorunlar bakım verenlerin yükünü en fazla etkileyen faktörlerdendir.

Yaşlı ile yaşarken evlatların da kendileri hakkında da keşiflerde bulunabileceklerini Johari Penceresi ile açıklayabiliriz. Kişinin kendi ile iletişiminde bahsedilmesi gereken önemli konulardan biri de kendini tanıma ve dışarıya yansıtma derecesini gösteren Johari Penceresi’dir. Johari Penceresi, kişinin açığa çıkardığı alanları ile açığa çıkarmadığı, kendi içinde sakladığı alanları göstermektedir. Johari Penceresinde, iki veya daha fazla kişi arasında, bu kişilerin birbirleri hakkındaki bilgileri ön plana çıkmaktadır. Bu bilgiler dört pencere şeklindedir. Her pencerenin bir adı vardır. Açık alan, kör alan, saklı alan ve bilinmeyen alan olan bu pencereler şöyle açıklanabilir:

Açık Alan: Kişinin kendi tarafından da başkaları tarafından da bilinen alandır. Bu alanda insanlar umutlarını, beklentilerini ya da korkularını çekinmeden diğer insanlarla paylaşmaktadırlar.

Kör Alan: Bu alan başkaları tarafından bilinen ancak kişinin bilmediği alanıdır. Başkalarının bir kişi hakkında edindiği izlenimlerle ilgilidir.

Saklı Alan: Bu alan kişinin bildiği ancak başkalarının bilmediği alandır. Kişi, bilinçli olarak bazı yanlarını gizlemek istemektedir.

Bilinmeyen Alan: Bu alan ise kişinin de başkalarının da bilmediği, karanlık alandır.

Bilişsel yetersizlikler; yaşlının düşünme, konuşma ve anlama gibi zihinsel faaliyetleri gerçekleştirememesi. İşlevsel yetersizlikler; yaşam içindeki bedene ait bazı işlevlerin yerine getirilememesi. Örneğin yürüyememe, tuvalete gidememe, vb. Yaşlıların kendi başlarına hareket etme zorluğu yaşamaları, ev içinde bir yerden bir yere gidememe ve kendi bakımını yapmakta zorluklar yaşama. Tuvalete gitme, temizliğini yapamama gibi kişiye ait özel işler.

Fiziksel Agresyon: kişinini kişinin kendisine ve çevresine yönelik saldırgan davranışlar göstermesi

Fiziksel Güçlükler

Yaşlıya bakım verme nedeniyle bakım hizmeti sunan bireylerde hazımsızlık, iştahta de-ğişim, düzensiz yemek yeme, baş ağrısı gibi somatik şikayetler artabilmektedir. Ayrıca kronik yorgunluk, vücut ağrılarında artış ya da azalma, uyku düzensizliği, kas ağrısı, kon-santrasyon zorluğu, giyim ve kuşamda dağınıklılık ve bakım veren bireyin kendi bakı-mına yeterli zaman ayıramaması sebebiyle sağlığında bozulmalar görülmektedir. Bakım verenlerin, vermeyenlere göre daha fazla hastalık, hastalık belirtileri, sağlık hizmeti kul-lanımı, kardiovasküler sorun gibi fiziksel sağlıkta değişiklikler yaşadıkları saptanmıştır.

Ailede bireysel bağımsızlık ve kişiler arası bağlılık yerine karşılıklı bağımlılığın kabul gördüğü ülkemizde, önce çocuğun ana-babaya bağımlılığı, yaşlılıkta da ana-babanın yetişkin çocuklarına bağımlılığı desteklenir. Doğru cevap D'dir.

Yaşlılık yaşam süresinde gelişme ve olgunlaşmayı takip eden genetik yapı ve çevre arasındaki etkileşimin en üst düzeyde görüldüğü fizyolojik ve ruhsal değişimlerin ortaya çıkmasıdır. Doğru cevap B'dir.

Yaşam kalitesi; kişinin fiziksel sağlığı, psiko-sosyal durumu, bağımsızlığının düzeyi, sosyal ilişkileri, kişisel inançları ve yaşadığı çevrenin özelliklerini kapsayan geniş bir içeriğe sahiptir. Yaşam kalitesi sadece sağlık durumu, yaşam stili, yaşam doyumu, akıl sağlığı ya da mutluluk kavramları ile eş anlamlı olmayıp, çok boyutludur. Doğru cevap C'dir.

Nesnel yük; ailenin, yaşlının durumuna bağlı olarak yapmakta zorlandığı günlük işlerine yardımcı olma, ulaşım gibi vakit ayırmayı gerektirecek durumlar ile gelir kaybı ve sosyal etkinliklerin kısıtlanmasına yol açacak yaşam düzenindeki değişimlerdir. Örneğin özel arabası olmayan Mehmet Bey babasını tedavi için bir yere götürürken sadece taksi ile götürmek zorunda kalmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Kör alan; başkaları tarafından bilinen ancak kişinin bilmediği alanıdır. Başkalarının bir kişi hakkında edindiği izlenimlerle ilgilidir. Doğru cevap B'dir.

Fiziksel agresyon; kişinini kişinin kendisine ve çevresine yönelik saldırgan davranışlar göstermesidir. Doğru cevap D'dir.

Yaşlıya bakım verme, sosyal ve kişiler arası problemlere de yol açmaktadır. Bakım verenler yaşamlarını genellikle bakım verdiklerinin gereksinimleri doğrultusunda düzenleyebilir ya da aile üyeleri tarafından böyle bir düzenleme yapması beklenebilir. Aile, arkadaş ilişkileri ya da sosyal etkinliklerinden fedakarlık eden öncül bakım verenin, eğlendirici ve boş zaman aktiviteleri kısıtlanmakta, bu nedenle de sosyal destekte azalma, kendilerini bakım rolünde yalnız bırakılmış hissetme ve izolasyon yaşama olasılığı artmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Benlik saygısı; bireyin kendini kabul etmesi, saygı duyması, kendine güvenmesi ve inanması biçiminde ifade edilen düşünce, duygu ve davranışların bir bütünüdür. Benlik saygısı bireyin toplumdaki rolü ve ilişkileri ile yakından ilgilidir. Doğru cevap C'dir.

Manevi inançlar bakım işi ile ilgilenen kişilerin stres ve anksiyetesini azaltan etkenlerdendir. Doğru cevap A'dır.

Kendilik değeri

Ailede bireysel bağımsızlık ve kişiler arası bağlılık yerine karşılıklı bağımlılığın kabul gördüğü ülkemizde, önce çocuğun ana-babaya bağımlılığı, yaşlılıkta da ana-babanın ye­tişkin çocuklarına bağımlılığı desteklenir. Kişiler arası bağlılık; kişilerin kişisel yaşam özgürlüklerinden vazgeçmeden, yakınları ile olan sevgi, saygı ve sorumluluk bağlarını yaşatmasıdır. Bağımlılık ise, bireylerin bireysel özgürlüklerini hiçe sayarak başkalarının istek ve arzularına yönelik bir hayat sürdürmeleridir.