YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 4

“Ben” olma bilincinin en yüksek olarak hissedildiği, geçmişle ve kendiyle hesaplaşmanın en derin olarak ifade edildiği metinlerdir. Adalet Ağaoğlu (Göç Temizliği, 1984), Nedim Gürsel (Sağ Salim Kavuşsak: Çocukluk Yılları, 2004), Nezihe Meriç (Çavlanın İçinde Sessizce, 2004) gibi.

Türk edebiyatında öz yaşam öyküsü türünün çok önemli bir dönüm noktası, Halide Edib’in Mor Salkımlı Ev (1963) adlı eseridir. Halide Edib, İngilizce kaleme aldığı ve Memoirs of Halide Edib adıyla 1926’da Londra’da yayımlanan eserini yıllar sonra Türkçe olarak yeniden yazmıştır. Önceki örneklerle karşılaştırıldığında Halide Edib’in öz yaşam öyküsü, kendinin bilincinde bir kadının geçmişine ve bugününe dair bir iç muhasebesini içerir.

Araştırma ve belgelerden çok, birinci derece tanıklıklara dayanarak yazılan “anı yaşam öyküleri” vardır ki bunlar bir yanıyla anı sayılabilirler. Baba-kız, anne-kız, anne-oğul, baba-oğul ilişkisine dayanarak yazılan bu tür yaşam öykülerinin ilki Fatma Aliye Hanım’ın Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı adlı eseridir.

Dostoyevski’nin Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (1918) adlı eseri, Türkiye’de bilimsel anlamda yaşam öyküsü yazımının ilk ve en önemli örneğidir.

Birinin ölümünden hemen sonra ya da ölümünün yıl dönümlerinde gazete ve dergilerde yayımlanan ve biyografik bilgiler nekroloji olarak bilinir. Bu tür yazılardan kişinin yaşam öyküsünün tamamı değil ayrıntıları hakkında bilgi edinilebilir. Türkiye’de özellikle kültür, sanat, basın ve edebiyat alanlarında tanınmış kişilerin ölümünün hemen ardından gazete ve dergilerde anma sayfaları ayrılması, çeşitli köşe yazarlarının yazılar yazması geleneği yaygındır.

Öz yaşam öyküsünde odak, yazanın kendi yaşamıdır; yaşayan kişi, yazan kişi ve yaşamı anlatılan kişi aynıdır. Anı, birinin kendi yaşamını da katarak tanıklıklarını anlatmasıdır. Anının yazarı, sadece kendi yaşamına değil, çevresindeki kişilere, belirli bir döneme, duruma, mekâna, kuruma, kişiye, mesleğe vb. odaklanarak anlatabilir. Yaşam öyküsü ise birinin başka birinin yaşamını anlatmasıdır. Bir başka önemli fark da şudur: Öz yaşam öykülerinde bireyin kendiyle ve geçmiş yaşamıyla hesaplaşması beklenir, yaşam öyküsünde ve anıda böyle bir beklenti yoktur. Birinin yaşamını anlatmanın, kendi yaşamını ve anılarını anlatmaya göre daha nesnel olduğu düşünülebilir.

Yaşam öyküsü, öz yaşam öyküsü, anı türündeki eserler genel olarak “yaşam yazını” olarak değerlendirilir.

Genel olarak “yaşam yazını” olarak değerlendirilen yaşam öyküsü, öz yaşam öyküsü, anı türündeki eserlerde ortak yan, “ben”den yola çıkarak yaşamı yazmaktır.

Dünyada ilk özyaşamöyküsel anlatımlara MÖ 1991-1962 yıllarında eski Mısır’da rastlansa da bugün anladığımız hâliyle özyaşamöyküsü türünün
başlangıcını Batı edebiyatının metinlerinde aramak gerek.

Türk edebiyatı tarihinde öz yaşam öyküsü türünün değilse de öz yaşam öyküsel anlatımın ilk örneği olarak Orhon Yazıtları’ndan söz edilebilir.

Türk halk şiirinde “yaş destanı, yaş türküsü, ömür destanı, hayat destanı, vücudname, mahrasname” gibi adlarla da anılan ve destan biçiminde söylenen yaşnameler, bir anlamda özyaşamöyküsel metinler sayılabilir. Yaşnamelerde ozan kendi
yaşam çizgisini ana hatlarıyla dile getirir; kaderci bir kabullenmeyle yaşamın zorluklarıyla, dünyayla, çağıyla şiirin olanakları çerçevesinde hesaplaşır.

Klasik Türk edebiyatında yaşantıya dayalı bir tür olarak sergüzeştnameler, bir bölümü kurmaca da olsa sanatçının başından geçen ya da tanık olduğu olayları kendi bakış açısından aktardığı manzum anlatılardır ve hem yazıldıkları döneme dair taşıdıkları ipuçları hem de yansıttıkları sivil tarih bilgisi açısından son derece değerlidir.

Eğitsel öz yaşam öyküleri, yazanın yaşamı boyunca önüne çıkmış fırsatları değerlendirerek karşısında çıkmış engelleri aşarak başardığı büyük işlere odaklanmış metinlerdir. Yazan ben, kendiyle hesaplaşmaktan çok yaşamla hesaplaşma ve zaferini görünür kılma çabasındadır. Bulunduğu noktaya yükselme öyküsünü anlattığı için şu andaki durumundan memnundur.

Çağatay edebiyatının üstün eserlerini vermiş büyük bir sanatçı ve Babürlü Devleti’nin kurucusu olan Babür, Babürname olarak tanınan eserinde on iki yaşında tahta çıkışından (1494) başlayarak ölümünden bir yıl öncesine kadarki hayatını (1529) anlatmıştır.

17. yüzyılda Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinin başında ve aralarda kendi yaşamından söz etmesini de bu arada önemle anmak gerekir. Kırk yılı aşkın bir süre boyunca hemen hemen bütün Osmanlı ülkesini ve pek çok memleketi dolaşarak yazdığı seyahatnameye kendi hayatından izleri de açıkça yansıtan Evliya Çelebi’nin gerçek yaşamı hakkında bilinenlerin çoğu, bu dev eserine dayanır.

Türk edebiyatında öz yaşam öyküsü türünün çok önemli bir dönüm noktası, Halide Edib’in Mor Salkımlı Ev (1963) adlı eseridir. Halide Edib, İngilizce kaleme aldığı ve Memoirs of Halide Edib adıyla 1926’da Londra’da yayımlanan eserini yıllar sonra Türkçe olarak yeniden yazmıştır.

Özyaşamöyküsü sözcüğünün Batı dillerindeki karşılığı otobiyografidir.

Aziz Nesin, kendi özyaşamöyküsünü üç ciltlik Böyle Gelmiş Böyle Gitmez adını verdiği
eserinde anlatmaktadır.

Belgesel özyaşamöykülerinde bilgi ve belge aktarma, kendini tanıtma kaygısı öndedir. Bu nedenle daha nesnel sayılabilir. Genellikle siyaset, basın, askerlik dünyasından kişilerin kendilerini başarıya götüren koşulları, olayları anlattıkları, görünenin ardındaki gerçekleri dile getirme ya da tarihin bir anına, bir döneme tanıklık etme, ölmeden bu tanıklıklarını anlatarak bilginin kaybolmasına engel olma isteğinin bir sonucudur. Günlük tutulmuş notların, saklanmış belge ve fotoğrafların, haber metinlerinin desteğinde kaleme alınmıştır. Yazanın anlattıklarıyla sosyal tarih koşut olarak okunabilir.

Popüler özyaşamöyküleri, bir alandaki (sahne, televizyon, sinema, spor vs.) tanınırlığından yola çıkan kişilerce yazılmış özyaşamöyküleridir. Yazanın estetik, toplumsal ya da eğitimsel bir kaygısı yoktur; onu seven ve daha yakından tanımak isteyen hayran kitlesinin beğeni ve beklentilerini karşılamak üzere kaleme alınmış metinlerdir.