YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I

Deneme, 18. ve 19. yüzyılda bir edebî tür olarak gelişmesini sürdürür, özellikleri ve tanımı netleşir. Tek bir konuya bağlı kalmayan, belirli bir plan üzerinden yazılmayan, kişisel görüş ve düşüncelerin delillerle ispat etme kaygısı duyulmadan, kesin hükümler verilmeden ortaya konulduğu bir edebî tür olarak tanımlanır. Doğru cevap A'dır.

İslam dünyasında Eflatun olarak bilinen Platon, MÖ 427-347 yılları arasında yaşamış, Antik klasik Yunan filozofu, matematikçi ve Atina akademisinin kurucusudur. Doğru cevap E'dir.

Deneme türünün ilk örneklerine Yunan ve Latin edebiyatlarında rastlanır. Eflatun’un (MÖ 429-347) bazı diyalogları, Epiktetos’un (MS 50?-125?) sohbetleri, Cicero’nun (MÖ106-43) bazı eserleri, Seneca’nın (MÖ 4?- MS 65) bazı diyalog ve mektupları deneme özelliği gösterirler. Ancak deneme türünün dünya edebiyatında öncülüğünü yapan Fransız yazar Montaigne (1533-1592) olur. Doğru cevap C'dir.

Türk edebiyatına “tecrübe-i kalemiye” adıyla giren deneme gazetelerle birlikte gelişir. Doğru cevap B'dir.

Eleştiri, bir sanat ya da düşünce eserini belli estetik ölçütler çerçevesinde sistemli bir biçimde değerlendiren, ait olduğu toplumun sanat ve düşünce dünyası içindeki yerini belirleyen yazıdır. Doğru cevap D'dir.

Farklı anlamlar yüklenmiş bir kavram olan “eleştiri”, günlük dilde “yergi” anlamında da kullanılmaktadır. Bu anlamda, bireysel veya toplumsal alanda bir kişi ya da kurumu eleştirmek, onun olumsuz yanlarını sıralamak demektir. Hangi alana uygulanırsa uygulansın eleştiri iki temel işlev yüklenir: bilgilendirme (information) ve tahlil (analiz). Bilgilendirme işlevi çerçevesinde eleştirmen; kitap, tiyatro, resim ya da müzik gibi estetik bir ürünü tanımlar ve değerlendirir. Analiz, daha akademik düzeyde bir işlevdir. Eleştirmen, bir sanat eserinin içerik, biçim, zaman ve mekâna özgü özelliklerini belirler, estetik ölçütler çerçevesinde inceler ve değerlendirir. Doğru cevap A'dır.

Eski edebiyatın edebî eleştiri bağlamında en önemli kaynağı tezkirelerdir. Tezkireler, devrin şairleri ile ilgili bilgi, yorum ve değerlendirmeler içerir. Aynı zamanda devrin edebiyat anlayışı ve değer sistemini de aktaran kaynaklarıdır. Doğru cevap B'dir.

Avrupa’da Antik Dönem’den itibaren şekillenmeye başlayan, Orta Çağ ve Rönesans’ta gelişimini sürdüren mektup, 17. yüzyılda yaygınlaşır. 17. yüzyılda gelişen ve kültür hayatının merkezi olarak görülen edebî salonlar ve buralarda yaşanan olaylar, dedikodular mektupları besleyen ve yazışmaların artmasına neden olan kaynaklardır. Doğru cevap E'dir.

Lev Nikolayeviç Tolstoy, 1828-1910 yılları arasında yaşamış, Anna Karenina, Savaş ve Barış gibi dünya edebiyatında ses getirmiş romanların yazarıdır. Doğru cevap A'dır.

Türk edebiyatında mektup türü, genel olarak “inşa” adı altında anılan düzyazının içinde ele alınır. İnşa “belirli kurallara uyularak mektup yazma işi, mektup yazma üslubu, sözü belagate uygun söyleme sanatı” anlamında kullanılır. Doğru cevap B'dir.

Deneme tanımlanması en güç edebî türlerden birisidir. Adını ve kesin biçimini 16. Yüzyılın ikinci yarısında Montaigne’in Denemeler adlı eserinden sonra alır. Özgür düşüncenin savunulduğu, kalıplaşmış düşüncelere karşı çıkılan bir dönemde yazının da kendi özgürlüğünü ilan edişidir.

Montesquieu’nün Mes Pensées (Doşoncelerim) adlı eseri el yazması üç defterden ve günlük notlarından oluşur. Çeşitli konulardaki gözlemle, düşünce görüşlerini kapsayan eser deneme özelliği gösterir. Bu notlar yazarın gözlemlerini, toplum, siyaset, tarih ve edebiyat gibi çeşitli konulardaki düşüncelerini, tasarılarını anlattığı, akıcı bir dille yazılmış metinlerdir.

Ahmet Rasim’in “Şehir Mektupları”, mektup ve deneme türlerine örnek olabilecek özellikte bir eserdir. Mektup formunu kullanarak okurlarıyla sohbet eden ve belli konulardaki gözlem ve düşüncelerini onlarla paylaşan Ahmet Rasim, mektup ile denemenin özelliklerini birleştirir.

Eleştiri, bir sanat ya da düşünce eserini belli estetik ölçütler çerçevesinde sistemli bir biçimde değerlendiren, ait olduğu toplumun sanat ve düşünce dünyası içindeki yerini belirleyen yazıdır. Bir edebî tür olmasının yanı sıra eleştiri, sanatçının yaratıcılığını tanımlayan bir olgu, bir zihin faaliyeti olarak da tanımlanır.

Sainte Beuve bilimin etkisinden sıyrılıp sezgilerinden yararlanan tavrıyla çağdaşlarından ayrılır. Şair ve romancı olmaya hayal eden ancak başarılı olamayan Sainte Beuve’ün başkalarının sanat ve yetenekleri üzerinden kendisi ifade ettiği görüşü yaygındır. Yazar veya eserleri yargılamaktan çok onları psikolojik, edebî ve ahlaki bir çerçevede tanımlamayı tercih eder, romantiklerin savunucusudur. Eleştiri ona göre, yargılamak, anlamak ve aydınlatmaktır.

Metinler arasılık kavramı temelini Mihail Bakhtin’in söyleşimcilik kavramından alır. Metnin içinde farklı söylemlerin bulunduğunu, metnin başka metinlerle kurduğu ilişkinin yanı sıra tarihî ve toplumsal olgularla da etkileşim hâlinde olduğunu savunur.

Abdülhak Hâmid’in 1883’te “Tercüman-ı Hakikat”te yayımlanan “Bir Şairin Hezeyanı”, “hezeyan” hâlinde söylenmiş, tabiatı yücelten ve akla karşı bir tavrın, romantizmin ifadesi olarak nitelenir. “Makber Mukaddimesi” (Birkaç Perişan Söz) Türk edebiyatında romantizmin beyannamesi olarakg örülür. Tanpınar, “Makber” ile ferdî edebiyatın başladığına işaret eder.

Lev Nikolayeviç Tolstoy, 1828-1910 yılları arasında yaşamış, “Anna Karenina”, Savaş ve Barış gibi dünya edebiyatında ses getirmiş romanların yazarıdır.

Sohbet ve hatıra yazarı olarak tanınan Ahmet Rasim pek çok gazete ve dergide yazdığı yazılarını kitap hâlinde toplar. Bu yazılarda İstanbul hayatını kendine özgü bir üslup ve ayrıntılı bir gözlemle okurlarıyla paylaşır. Deneme örneği olarak da değerlendirilebilecek yazılarında yer yer mektup türünden yararlanması onun “şehir mektupçusu” olarak da anılmasına neden olur.

“Safahat-ı Kalb” Fuad Köprülü’nün değerlendirmesine göre bir roman olmaktan çok aşk mektuplarının derlemesidir. Ancak mektupların zaman ve mekân bakımından birbirlerine bağlı olmaları, eserin kurgusu zayıf da olsa bir roman olarak Kabul edilmesine neden olur.