YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 12

Türk edebiyatı sefaretnamelerle 18. yüzyılda tanışır. Sefaretnameler, Osmanlı’nın Batı’yla karşılaşmaları sırasında doğmuş ve iki dünyanın, tanışma ve yakınlaşmalarını idare eden devlet görevlileri tarafından kaleme alınmış bir yazı biçimidir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

I. Mahmut, askerî alandaki ilk yenilikleri yapma cesaretini gösteren sultandır. Onun bu konudaki akıl hocalığını Humbaracı Ahmet Paşa yapar. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Fransız İhtilali, etki alanına aldığı her yerde öncelikle hürriyet ve eşitlik fikrini yayar. Bu, siyasal yapılanma açısından Orta Çağ imparatorluk anlayışlarına ait “monarşik düzen”in çökmesi demektir. Monarşiyle idare edilen Osmanlı, önce Tanzimat Fermanı’nı (1839), sonra da Islahat Fermanı’nı (1856) ilan etmek zorunda kalır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

III. Selim’in (1789-1807) giriştiği Nizam-ı Cedit (yeni düzen) bu yöndeki ilk bilinçli ve sistemli adımlar olmuştur.

Yirmisekiz Çelebi Mehmet (ö. 1732), Osmanlı Devleti’nin ilk elçisi olarak atandığı Paris’te yazdığı Sefaretname ile tanınmıştır.

Bu yasalarla eyalet paşalarının liyakate göre seçilmesi, devlet nüfuz ve otoritesinin yeniden sağlanması, halkın huzur ve güveninin temin edilmesi; rüşvet ve iltimasın önüne geçilmesi gibi amaçlar hedeflenmiştir. Aynı şekilde ekonomi alanında iyileştirmeler amaçlayan zahire nazırlığı kurulmuştur. Zahire toplamak, saklamak ve dağıtmak işi tüccardan alınarak bu bakanlığa verilmiştir.

III. Selim döneminde yapılan önemli uygulamalardan birisi Avrupa başkentlerinde daimi elçilikler açılmasıdır. Bu döneme kadar, uzun zamandan beri Avrupalı devletlerin İstanbul’da daimi elçilikler bulundurmasına karşın Osmanlı Devleti ihtiyaca göre belli sürelerde ve belirli konuları görüşmek üzere elçiler gönderir, “fevkalade elçi” sıfatı taşıyan bu elçiler, görevin tamamlanmasıyla ülkeye geri dönerdi. Ancak bu uygulama Avrupa’daki değişmelerin zamanında ve hakkıyla fark edilmesine yardımcı olmamıştır. III. Selim, özellikle Avrupa ülkelerindeki gelişmeleri zamanında öğrenmek amacıyla elçiliklerin kurulmasına karar vermiştir. Böylece 1794’te Londra, 1797’de Paris, Berlin ve Viyana’ya ilk daimi elçiler görevlendirildi.

Bununla birlikte önce Rumeli ayanlarının başkaldırması, ardından da Kabakçı Mustafa isyanı diye bilinen yeniçerilerin kalkışması ile bu geniş çaplı reform girişimi yarıda kesildi ve Sultan III. Selim tahtından indirildi; yerine IV. Mustafa geçti. Buna karşılık Rusçuk ayanı Alemdar Mustafa Paşa, ordusuyla İstanbul’a gelerek önce yeniçerilerin isyanını bastırdı, ardından da Sultan Selim’i tekrar tahta çıkarmak istedi. Oysa Selim öldürülmüştü. Bunun üzerine Şehzade Mahmut, II. Mahmut unvanıyla tahta geçirildi (1808). Sadrazam olan Alemdar Mustafa Paşa, ayanları İstanbul’a davet ederek tarihte Sened-i İttifak olarak anılan bir anlaşma yapmıştır. Devlet ile tebaası arasında, Padişah’ın yetkilerini kısıtlamayı da içeren ilk anlaşma olduğu için bazı tarihçilerce Magna Carta ile karşılaştırılan Sened-i İttifak’ın uygulama imkânı bulunmadan ortadan kalktığını, buna karşılık devletin merkezi gücünü zayıflatan bir etki yaptığını belirtmek gerekir.

III. Selim zamanında bölgedeki yeniçeri dayılarını sultana şikâyet eden Sırp ileri gelenlerinden bazılarının dönüşlerinde öldürülmesi üzerine 1804’te yeniçerilere karşı başlatılan ayaklanma zaman içerisinde Osmanlı yönetimine yönelmiş ve bağımsızlık taleplerine dönüşmüştür. Kısa süre içerisinde Avusturya, Rusya ve Fransa’nın da karıştığı bir mesele haline gelmiştir. Rusların desteğiyle Sırp isyanı daha da genişledi. Bu isyanlar süreci 1817’de Osmanlı sınırları içerisinde ve İstanbul’a bağlı kalmak koşuluyla Sırbistan Prensliği’nin Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmesiyle sonuçlandı. Böylece Osmanlı tarihinde ilk defa bir Hristiyan toplum isyan ederek bir başarı kazanmış, siyasi bir statü elde etmiş oldu. Bu aynı zamanda diğer Hristiyan toplumlar için de örnek oluşturdu.

Tanzimat Fermanı, Abdülmecit’in tahta geçmesinden (1 Temmuz 1839) dört ay sonra 3 Kasım 1839 tarihinde aynı zamanda hariciye nazırlığı görevini de üstlenmiş bulunan Londra elçisi Mustafa Reşit Paşa’nın yurda dönerek padişahı ikna etmesi sonucu Osmanlı devlet adamlarının, halkın ve yabancı diplomatların bulunduğu bir toplantıda okunmuştur.

Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nın ikinci aşaması, devamı, Tanzimat’la başlayan sürecin ileri bir adımı olarak görülmüştür. Tanzimat Fermanı’ndan 17 yıl sonra, 28 Şubat 1856’da yayımlanan bu ferman da Sultan Abdülmecit’e aittir.

1. Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yaşayan insanlar, hangi din ve milletten olursa olsun can, ırz ve namus garantisine sahip olacaklardır.

2. Herkesin mülkiyet hakkı bulunacak ve devlet bu hakkın savunucusu olacaktır.

3. Vergi yükümlülüğü eşitlik ilkesine göre belirli ve adil oranlarda olacaktır.

4. Askerlik hizmeti her yerin nüfusuna oranla belirlenecek ve belli süre için yapılacaktır.

5. Suç işlediği iddia edilen kimseler, açık bir soruşturma ve yargılamadan sonra cezalandırılabilecek, mahkeme kararı olmadan kimse cezalandırılamayacaktır.

6. Mahkûm edilenlerin varisleri bundan etkilenmeyecek ve veraset hakkını kaybetmeyecekler.

7. Bütün bu hususlar, din ve millet ayırımı olmaksızın herkese eşit bir şekilde uygulanacaktır.

8. II. Mahmut zamanında kurulan ve yasama görevi de bulunan Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye’nin üye sayısı artırılacak; devletin ileri gelen vekil ve bürokratları da bu meclisin toplantılarına katılarak çeşitli kanunların ve özellikle bir ceza yasasının hazırlanmasını sağlayacaklardır.

9. Bütün devlet memurları rütbelerine uygun maaşa bağlanacaklardır.

10. Rüşvet kesin olarak kalkacak ve bu konuda cüret edenler şiddetle cezalandırılacaklardır.

11. Hükümdar bu usullere bizzat kendisi uymayı kabul ettiği gibi, ulema ve devlet adamları da bu konuda yemin edeceklerdir (Şahin, 1993, s. 6/114).

Türk edebiyatının Batı medeniyeti tesirleri altındaki bu devresi için 1859-1860 başlangıç tarihi olarak kabul edilir. Batı edebiyatından yapılan ilk tercümelerin Yusuf Kâmil Paşa’nın Fenelon’dan yaptığı Telemak tercümesi, (Münif Paşa’nın Batılı aydınlanma devri filozoflarından yaptığı ve bir dizi diyaloğun yer aldığı Muhaverat-ı Hikemiyye çevirisi (Budak 2008, s. 398) ve Şinasi’nin Batı edebiyatından yaptığı şiir tercümelerini içeren Tercüme-i Manzume’nin yayımı 1859’dadır (Enginün, 2006, s. 459).) Batılı anlayışa uygun ilk telif eser sayılan Şinasi’nin Şair Evlenmesi’nin (1860) ve ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval’in (1860) yayımları da yine bu yıllardadır (Enginün, 2006, s. 44). Doğru seçenek A'dır.

Özellikle Karlofça (1699) ve Pasarofça (1718) an- laşmalarıyla gerçekleşen toprak kaybı, Osmanlı’nın yönünü Batı’ya çevirmesinde önemli etkenlerdendir. Çünkü bu iki anlaşma hem Osmanlı’ya hem de Avrupa devletlerine par- lak yüzyılların sonuna gelindiğini ve siyasal, sosyal, ekonomik gücün tükenişe geçtiğini haber vermektedir. Doğru seçenek D'dir.

Osmanlı tarihinde gerileme döneminin başlangıcı sayılan Karlofça Antlaşması (1699) Sultan II. Mustafa döneminde imzalanmıştır. Karlofça; Avusturya, Lehistan, Venedik’in oluşturdukları “kutsal ittifak” ile imzalanmış olan bir antlaşmadır. Osmanlı’nın Batı’da en büyük toprak kaybı bu antlaşma ile gerçekleşmiş ve Avrupa’nın askerî üstünlüğü somut biçimde fark edilmiştir. Karlofça Antlaşması’nın bir devamı olarak 1700’de de Rusya ile İstanbul Antlaşması imzalanmış ve Rusya’nın Karadeniz’e inişinin önü açılmıştır.

II. Mustafa, “Edirne Vakası” (1703) olarak tarihe geçen bir yeniçeri ayaklanmasıyla tahttan indirilmiş ve yerine III. Ahmet sultan olmuştur. Doğru seçenek C'dir.

III. Ahmet, Lale Devri (1718-1730) olarak bilinen ve önemli ıslahatların yapıldığı döne- min sultanıdır. Lale Devri’ni başlatan Pasarofça Antlaşması’na kadar Kırım’ı ele geçirmek ve Karadeniz’e inmek isteyen Rusya ile uğraşılmıştır. 1711’de Ruslar ile girişilen Prut Sa- vaşı ve onun neticesinde imzalanan Prut Antlaşması sayesinde, 1700’de imzalanmış olan İstanbul Antlaşması’yla verilen birtakım tavizler geri alınabilmiştir.

Osmanlı’nın Avusturya ve Venedik ile giriştiği mücadele ve sonunda yeni toprak ka- yıplarının geldiği Pasarofça Antlaşması (1718) da bu sultan dönemindedir. Pasarofça Ant- laşması, Batı’nın askerî ve teknik üstünlüğünün tam anlamıyla kabulünü ve Lale Devri ıslahatlarını getirmiştir.

Sultan III. Ahmet, sadrazamı Damat İbrahim Paşa ile önemli yeniliklere imza atarlar. Bu dönemde Batı’nın önemli merkezlerine ilk olarak Osmanlı elçileri gönderilir ve matbaa açılarak ilk kitapların basımına geçilir. Yalova’da kâğıt, İstanbul’da kumaş ve çini imalat- haneleri kurulur. Ancak bütün bunlardan önemlisi Batı’nın düşünce birikimini anlamak üzere bir tercüme heyeti oluşturularak tercüme seferberliğinin başlatılmasıdır. Lale Devri bir yandan da İstanbul’da zevk ve eğlencenin başladığı, sanatın inceldiği, ama “sahte” bir zenginlik döneminin yaşandığı israf yıllarıdır. İlk elçilerin sefaretnamelerinde anlattıkları izlenimlerden yola çıkarak İstanbul’da Kâğıthane gibi bir semt ile Sâdâbat gibi köşkler inşa edilir. Aslında bu sahte zenginlik gösterilerine rağmen İmparatorluğun hızla çöküşe geçtiği dönem, İran’a gerçekleştirilen seferin olumsuz neticelenmesi üzerine başlayan ve Patrona Halil isyanı olarak bilinen kanlı bir ayaklanma ile sonuçlanır. Bu ayaklanma ile sadrazam İbrahim Paşa idam edildiği gibi III. Ahmet de tahttan indirilir ve yerine I. Mah- mut sultan yapılır. Patrona Halil ayaklanmaları sırasında isyancılar tarafından Kâğıthane semti tahrip edildiği gibi Sâdâbat Kasrı da yok edilir. Doğru seçenek A'dır.

Sultan I. Abdülhamit (1774-1789)

Kırım’ın kaybını getiren Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) bu sultanın dönemindedir. Bu antlaşmayla Rusya’ya savaş tazminatı vermek zorunda bırakılan Osmanlı, Rus gemilerinin tekrar Karadeniz’e inerek ticarete başlamalarının önünü açmak zorunda kalmıştır. Ayrıca bu antlaşma birkaç yıl sonra Şahin Giray’ın marifetiyle Kırım’ın Ruslar tarafından işgalini (1783) de kolaylaştırmıştır. 1787’den itibaren Osmanlı hem Avusturya hem de Rusya ile aynı zamanda mücadele etmek zorunda kalır. Sultan I. Abdülhamit dönemindeki bütün bu olumsuzluklara rağmen ordu ile ilgili düzenlemeler sürdürülmüş ve Mühendishane-yi Bahri-yi Hümayun (1775) açılmıştır. Doğru seçenek E'dir.

Cami’ud-düvel: Eser, Müneccimbaşı Derviş Ahmet Dede b. Lütfullah’a aittir. Sahaifü’l- Ahbar olarak da bilinen eser Hz. Âdem’den başlayarak 1673’e kadar önemli olayları anla- tan bir tarih kitabıdır. Arapçadır ve Türkçeye tercümesi Şair Nedim tarafından 10 yılda yapılmıştır. Kitap önemli bir kitap olmasına rağmen tercüme sırasında yapılan birtakım müdahaleler eserin değerini düşürmüştür. Yine de bu tercümenin uzun yıllar eserin aslı yerine kullanıldığı bilinmektedir (Aydüz, 1997, s. 148-150). Doğru seçenek B'dir.

İkdü’l-cümân fî Tarihi ehli’z-zamân: Damat İbrahim Paşa’nın başlattığı tercüme faa- liyetinin ilk ürünüdür. Sadrazam İbrahim Paşa kendisine sunulan bu eseri okuyup beğen- miş ve Sultan III. Ahmet adına hemen tercüme edilmesini istemiştir... Doğru seçenek E'dir.

Kitâbü’s-siyâse fî tedbîri’r-riyâse: Sırrü’l-Esrâr adıyla da bilinen bu eser de Sultan III. Ahmet’in emriyle kütüphane hocası Muhammet Hamîdî tarafından Arapçadan Türkçeye çevrilmiştir. İslam dünyasında büyük ilgi görmüş olan bu eser, tıp ve astroloji gibi konularla ilgilidir (Aydüz, 1997, s. 162). Doğru seçenek C'dir.