YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Müspet bilimlerin ilerlemesi ve aydınlanma

Bu dönemde Avrupa ile ilişkilerin kültürel boyutlarından birisini de matbaada basılan kitaplar oluşturur. İbrahim Müteferrika’nın I. Mahmut’un tahta çıktığı yıl yazdığı Usûl’ül–hikem fî nizamü’l–ümem adlı eseri Avrupalılaşma hareketinin beyannamesi niteliğindedir. Söz konusu kitap, Osmanlı Devleti’nin değişen idari, askerî, siyasi ve iktisadi şartlara ayak uydurmasına ilişkin birtakım çözüm önerilerini içerir. Müteferrika’nın eserini ayrıcalıklı kılan unsur, Avrupa’daki gelişmelerden haberdar olmasından dolayı tespitlerinde isabetli olması ve değişen zamanın şartlarını göz önünde tutarak çözümler önermesidir.

Osmanlı bilim adamları da Avrupa’nın coğrafyası, tarihi ve tıbbi gelişmeleriyle ilgili araştırma yaparlar. Mercator’un Atlas Minor adlı eserine sahip olan Kâtip Çelebi (1609-1657), 1653- 1655 yılları arasında bir Fransız kaçağının yardımıyla bu eseri Türkçeye çevirir.

Osmanlı Devleti’nin Avrupa kültürüne aşina olmasında Avrupalı elçilerin etkisi de görülür. 1672’de İstanbul’a gelen ve Fransız büyükelçiliğinde görev yapan Galland, günlüklerinde elçilik binasında 8 Ocak 1673’ten itibaren pazar günleri oyunlar sergilendiğini yazar. Zira Fransız elçisi Marquis de Nointel, elçilik binasına İtalyan Farnese tiyatrosunun küçük bir örneğini yaptırır ve bu tiyatroda çeşitli oyunlar sahnelenir. Corneille’in Le Cid, Moliere’in Le Depit Amoureux (Küskün Âşıklar), L’Ecole des Maris (Kocalar Okulu), Sganarelle, A. Montfleury’nin La Femme Juge et Partie, Antoine Galland’nın hareketli bir komedisi ile Quatre Trivelins adlı oyunları oynanır. “Büyükelçi Nointel, oyunları İstanbulluların da seyredebilmesi için özel olarak bir amfiteatr yaptırmış; hattâ Müslüman kadınlar için bir de kafes hazırlatmıştır”. Büyükelçi Nointel, Paris’e gönderdiği raporda Türklerin opera izlemesi karşısındaki şaşkınlığını dile getirir.

Osmanlı Devleti’nin yeni Avrupa karşısında gerileyişi 16. yüzyıl sonlarında başlar. Fatih’in İstanbul’u aldığı sıralarda dogmaya başlayan yeni Avrupa, Kanuni Sultan Süleyman zamanında ise iyice şekillenmeye başlar. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u kuşattığı sıralarda ilk basacağı kitabın hazırlıklarıyla uğraşan Gutenberg, 1456’da bu kitabın basımını bitirir. 1453’ten 1566’ya kadar geçen süreçte Avrupa’da önemli inkılâplar yapılır. Rönesans ve Reform hareketleri ortaya çıkar, Amerika kıtası ve Hindistan yolu keşfedilir. Matbaanın icadıyla fikir hareketleri yayılmaya başlar. 15. asır sonuyla 16. asır başlarında fikir ve sanat adamlarının atılımlarıyla Rönesans devri açılır; Avrupa’yı etkileyecek önemli eserler yazılır. Yine XVI. asrın ilk yarısında Protestan mezhebi meydana çıkar.

Avrupa’daki teknik ve bilimsel gelişmelerin tüm dünyaya yayılması, toprak kaybetmeye başlayan ve eski gücünü̈ yitirme tehdidiyle karşı karşıya kalan Osmanlı Devleti’ni de derinden etkiler. Coğrafi keşifler, Avrupa’daki bilimsel, teknik, endüstriyel gelişmeler ve sanayi devrimi, Avrupa’ya ilerleyişi duran ve içteki karışıklıklarla mücadele eden Osmanlıları çözüm arayışlarına iter. 17. yüzyıl ortalarında eski gücünü̈ yitirmeye başlayan Osmanlı Devleti, ekonomik olarak zayıflamaya ve ticari anlamda da güç kaybetmeye başlar. Avrupa’daki gelişmelerin Osmanlı Devleti’ne olumsuz etkisi başlangıçta daha çok ekonomik alandadır. 18. yüzyılda Avrupalıların ucuz fiyata aldıkları Osmanlı hammaddelerin işlenmiş olarak Osmanlılara yeniden satmaları, fabrika ürünleriyle el yapımı ürünlerin rekabet edemeyecek hale gelmesi ve Avrupalı tüccarların sadece İstanbul’da değil Anadolu’nun çeşitli illerinde de ticaret yapmaya başlamaları Osmanlı ticari sisteminin güç kaybetmesine ve Avrupa lehine dönmesine yol açar.

Osmanlı sınırları içinde bir Türk yazar tarafından Avrupa ile ilgili kaleme alınan ilk önemli belge, Kanuni Sultan Süleyman zamanında Kara Mehmet Paşa’nın elçilik heyetiyle Viyana’ya giden Evliya Çelebi’ye aitti

Osmanlı Devleti’nde yazılı kaynaklar aracılığıyla Avrupa’yı tanıma ve Avrupa’ya açılma projesinin bir sonucu olan Tercüme Heyeti, 1717’de III. Ahmet döneminde kurulmuştur.

Avrupa ülkeleri hakkında güvenilir bilgi edinmek ve bu ülkelerdeki yerleşik uygulamalarla aynı mesafeye gelmek amacıyla III. Selim tarafından 1792’de belli başlı Avrupa şehirlerinde daimî Osmanlı elçilikleri açılma kararı alınır.

İbrahim Müteferrika, matbaanın önemini ve gerekliliğini anlattığı Vesilet’üt-tıbâa adlı eserinde, Müslümanların Avrupalılara kıyasla geri kalmalarının sebeplerinden birinin matbaanın yokluğu yüzünden cahilleşme olduğunu dile getirir. Söz konusu eser, devletin Avrupa politikasının seyrini göstermesi bakımından dikkate değerdir.

Yunanlı Critoboulos İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet’in biyografisini yazmıştır.

II. Bayezit’in Michelangelo’yu davet etme sebebi, Haliç ve Galata üzerine bir köprü yaptırmaktır.

Mercator’un Atlas Minor adlı eserine sahip olan Kâtip Çelebi (1609-1657), 1653- 1655 yılları arasında bir Fransız kaçağının yardımıyla bu eseri Türkçeye çevirir.

Osmanlı tarihinde 1718-1730 yılları arasında geçen süreye denir. Osmanlı Devleti’nde, 1718 yılında Avusturya ile imzalanan Pasarofça Antlaşması ile başlayıp, 1730 yılındaki Patrona Halil İsyanı ile sona eren dönemdir.

Osmanlı kaynaklarında Lale Devr­I adı bulunmaz. Lale Devr­i i­fadesi­n­I i­lk defa Yahya Kemal Beyatlı kullanmıştır.

Yirmisekiz Çelebi Mehmet, Avrupa’nın ilerleme kaydetmesini sağlayan medeniyet unsurlarının neler olduğunu sadece hayranlıkla değil aynı zamanda dikkatli ve meraklı bakışlarla gözlemler ve izlenimlerini Sefaretname adlı eserinde anlatır.

İbrahim Müteferrika’nın I. Mahmut’un tahta çıktığı yıl yazdığı Usûl’ül– hikem fî nizâmü’l–ümem adlı eseri Avrupalılaşma hareketinin beyannamesi niteliğindedir.

Avrupa ülkeleri hakkında güvenilir bilgi edinmek ve bu ülkelerdeki yerleşik uygulamalarla aynı mesafeye gelmek amacıyla III. Selim tarafından 1792’de belli başlı Avrupa şehirlerinde daimi Osmanlı elçilikleri açılma kararı alınır. 

II. Mahmut dönemi, 1826 öncesi ve sonrası olmak üzere iki dönem olarak ele alınmaktadır. Bu ilk dönemde devlet, içteki isyanlara müdahale edemez. 1826 ile 1839 yılları arasında devlet kurumlarının Avrupai bir tarzda düzenlenmesine yönelik adımlar atılmıştır. 1827 yılında Fransa, İngiltere ve Rusya’ya ait filolar, Navarin’de Osmanlı donanmasını yakarlar. Bu nedenle Osmanlı Devleti ile İngiltere, Fransa ve Rusya arasındaki siyasi ilişkiler kesintiye uğrar. Bu gelişmeler karşısında II. Mahmut, askerî düzenlemelerde Avrupa’ya değil Prusya’ya yönelir. II. Mahmut döneminde Avrupa’dan ülkeye gelecekler için pasaport uygulamasına geçilir ve ülke dışına gidecekler için diğer devletlerde olduğu gibi hariciye nezaretinden (dış işleri bakanlığından) pasaport alınması şart koşulur.

II. Mahmut’un siyasi ve diplomatik amaçlarla yayımlattığı gazete Moniteur Ottoman gazetesidir.