YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Türk edebiyatının Batı medeniyeti tesirleri altındaki bu devresi için 1859-1860 başlangıç tarihi olarak kabul edilir. Batı edebiyatından yapılan ilk tercümelerin Yusuf Kâmil Paşa’nın Fenelon’dan yaptığı Telemak tercümesi, (Münif Paşa’nın Batılı aydınlanma devri filozoflarından yaptığı ve bir dizi diyaloğun yer aldığı Muhaverat-ı Hikemiyye çevirisi (Budak 2008, s. 398) ve Şinasi’nin Batı edebiyatından yaptığı şiir tercümelerini içeren Tercüme-i Manzume’nin yayımı 1859’dadır (Enginün, 2006, s. 459).) Batılı anlayışa uygun ilk telif eser sayılan Şinasi’nin Şair Evlenmesi’nin (1860) ve ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval’in (1860) yayımları da yine bu yıllardadır (Enginün, 2006, s. 44). Doğru seçenek A'dır.

Özellikle Karlofça (1699) ve Pasarofça (1718) an- laşmalarıyla gerçekleşen toprak kaybı, Osmanlı’nın yönünü Batı’ya çevirmesinde önemli etkenlerdendir. Çünkü bu iki anlaşma hem Osmanlı’ya hem de Avrupa devletlerine par- lak yüzyılların sonuna gelindiğini ve siyasal, sosyal, ekonomik gücün tükenişe geçtiğini haber vermektedir. Doğru seçenek D'dir.

Osmanlı tarihinde gerileme döneminin başlangıcı sayılan Karlofça Antlaşması (1699) Sultan II. Mustafa döneminde imzalanmıştır. Karlofça; Avusturya, Lehistan, Venedik’in oluşturdukları “kutsal ittifak” ile imzalanmış olan bir antlaşmadır. Osmanlı’nın Batı’da en büyük toprak kaybı bu antlaşma ile gerçekleşmiş ve Avrupa’nın askerî üstünlüğü somut biçimde fark edilmiştir. Karlofça Antlaşması’nın bir devamı olarak 1700’de de Rusya ile İstanbul Antlaşması imzalanmış ve Rusya’nın Karadeniz’e inişinin önü açılmıştır.

II. Mustafa, “Edirne Vakası” (1703) olarak tarihe geçen bir yeniçeri ayaklanmasıyla tahttan indirilmiş ve yerine III. Ahmet sultan olmuştur. Doğru seçenek C'dir.

III. Ahmet, Lale Devri (1718-1730) olarak bilinen ve önemli ıslahatların yapıldığı döne- min sultanıdır. Lale Devri’ni başlatan Pasarofça Antlaşması’na kadar Kırım’ı ele geçirmek ve Karadeniz’e inmek isteyen Rusya ile uğraşılmıştır. 1711’de Ruslar ile girişilen Prut Sa- vaşı ve onun neticesinde imzalanan Prut Antlaşması sayesinde, 1700’de imzalanmış olan İstanbul Antlaşması’yla verilen birtakım tavizler geri alınabilmiştir.

Osmanlı’nın Avusturya ve Venedik ile giriştiği mücadele ve sonunda yeni toprak ka- yıplarının geldiği Pasarofça Antlaşması (1718) da bu sultan dönemindedir. Pasarofça Ant- laşması, Batı’nın askerî ve teknik üstünlüğünün tam anlamıyla kabulünü ve Lale Devri ıslahatlarını getirmiştir.

Sultan III. Ahmet, sadrazamı Damat İbrahim Paşa ile önemli yeniliklere imza atarlar. Bu dönemde Batı’nın önemli merkezlerine ilk olarak Osmanlı elçileri gönderilir ve matbaa açılarak ilk kitapların basımına geçilir. Yalova’da kâğıt, İstanbul’da kumaş ve çini imalat- haneleri kurulur. Ancak bütün bunlardan önemlisi Batı’nın düşünce birikimini anlamak üzere bir tercüme heyeti oluşturularak tercüme seferberliğinin başlatılmasıdır. Lale Devri bir yandan da İstanbul’da zevk ve eğlencenin başladığı, sanatın inceldiği, ama “sahte” bir zenginlik döneminin yaşandığı israf yıllarıdır. İlk elçilerin sefaretnamelerinde anlattıkları izlenimlerden yola çıkarak İstanbul’da Kâğıthane gibi bir semt ile Sâdâbat gibi köşkler inşa edilir. Aslında bu sahte zenginlik gösterilerine rağmen İmparatorluğun hızla çöküşe geçtiği dönem, İran’a gerçekleştirilen seferin olumsuz neticelenmesi üzerine başlayan ve Patrona Halil isyanı olarak bilinen kanlı bir ayaklanma ile sonuçlanır. Bu ayaklanma ile sadrazam İbrahim Paşa idam edildiği gibi III. Ahmet de tahttan indirilir ve yerine I. Mah- mut sultan yapılır. Patrona Halil ayaklanmaları sırasında isyancılar tarafından Kâğıthane semti tahrip edildiği gibi Sâdâbat Kasrı da yok edilir. Doğru seçenek A'dır.

Sultan I. Abdülhamit (1774-1789)

Kırım’ın kaybını getiren Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) bu sultanın dönemindedir. Bu antlaşmayla Rusya’ya savaş tazminatı vermek zorunda bırakılan Osmanlı, Rus gemilerinin tekrar Karadeniz’e inerek ticarete başlamalarının önünü açmak zorunda kalmıştır. Ayrıca bu antlaşma birkaç yıl sonra Şahin Giray’ın marifetiyle Kırım’ın Ruslar tarafından işgalini (1783) de kolaylaştırmıştır. 1787’den itibaren Osmanlı hem Avusturya hem de Rusya ile aynı zamanda mücadele etmek zorunda kalır. Sultan I. Abdülhamit dönemindeki bütün bu olumsuzluklara rağmen ordu ile ilgili düzenlemeler sürdürülmüş ve Mühendishane-yi Bahri-yi Hümayun (1775) açılmıştır. Doğru seçenek E'dir.

Cami’ud-düvel: Eser, Müneccimbaşı Derviş Ahmet Dede b. Lütfullah’a aittir. Sahaifü’l- Ahbar olarak da bilinen eser Hz. Âdem’den başlayarak 1673’e kadar önemli olayları anla- tan bir tarih kitabıdır. Arapçadır ve Türkçeye tercümesi Şair Nedim tarafından 10 yılda yapılmıştır. Kitap önemli bir kitap olmasına rağmen tercüme sırasında yapılan birtakım müdahaleler eserin değerini düşürmüştür. Yine de bu tercümenin uzun yıllar eserin aslı yerine kullanıldığı bilinmektedir (Aydüz, 1997, s. 148-150). Doğru seçenek B'dir.

İkdü’l-cümân fî Tarihi ehli’z-zamân: Damat İbrahim Paşa’nın başlattığı tercüme faa- liyetinin ilk ürünüdür. Sadrazam İbrahim Paşa kendisine sunulan bu eseri okuyup beğen- miş ve Sultan III. Ahmet adına hemen tercüme edilmesini istemiştir... Doğru seçenek E'dir.

Kitâbü’s-siyâse fî tedbîri’r-riyâse: Sırrü’l-Esrâr adıyla da bilinen bu eser de Sultan III. Ahmet’in emriyle kütüphane hocası Muhammet Hamîdî tarafından Arapçadan Türkçeye çevrilmiştir. İslam dünyasında büyük ilgi görmüş olan bu eser, tıp ve astroloji gibi konularla ilgilidir (Aydüz, 1997, s. 162). Doğru seçenek C'dir.

Türk edebiyatı sefaretnamelerle 18. yüzyılda tanışır. Sefaretnameler, Osmanlı’nın Batı’yla karşılaşmaları sırasında doğmuş ve iki dünyanın, tanışma ve yakınlaşmalarını idare eden devlet görevlileri tarafından kaleme alınmış bir yazı biçimidir. Doğru seçenek D'dir.

Vankulu Lügati: İbrahim Müteferrika matbaasında basılan ilk eser, bu sözlüktür. İsmail Bin Hammad el-Cevheri’nin Muhtarü’s-Sahah adını taşıyan Arapça sözlüğünün Türkçeye çevirisidir. Çeviri Muhammet bin Mustafa el-Vani tarafından yapılmıştır. Bu sebeple de Vankulu Lügati adıyla tanınmaktadır. Vankulu Lügati hacimli bir eser olduğu için hat- tatların istinsah etmekten çekindikleri bir kitaptır. İbrahim Müteferrika matbaasında ilk olarak bir sözlük basmak suretiyle bir yandan dinî olmayan kitapların basımı şartıyla ve- rilen izne sadık kalmış ve güven kazanmış olur. Diğer taraftan da bu sözlüğü basıp Arapça öğrenmekte olan genişçe bir kitlenin kullanımına sunarak onları kazanmış olur. İbrahim Müteferrika sözlüğün sonuna, matbaanın ne denli önemli olduğunu anlatmak için kaleme aldığı ve devrinin ileri gelenlerine sunduğu “Vesiletü’t-Tıbaa” adlı layihasını da eklemiştir. Doğru seçenek A'dır.

I. Usûlü’l Hikem fi Nizamü’l-Ümem

III. Hıtay Sefaretnamesi

IV. Nemçe Tarihi

V. Vankulu Lügâti

İngiltere

Vankulu Lügâti

I. Osmanlı tersanelerinin ıslahı

II. Batılı bilimlerin eğitiminin başlaması

III. Fransızca eğitimin başlaması

IV. Yeni bir ordu anlayışının olgunlaştırılması

18. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nun Batılılaşma sürecini yönlendirme çabaları şu başlıklar altında değerlendirilebilir: • Tercüme faaliyetleri ve Tercüme Heyeti • Avrupa’ya sefirlerin gönderilmesi ve sefaretnameler • Matbaanın kurulması ve basılan ilk kitaplar • Askerî ıslahatlar • Eğitim • Sosyal hayat

V.Askerî ıslahata hız verilir. Topçu ve humbaracı ocakları yeniden düzenlenir.

Sultan I. Mahmut

Sultan I. Mahmut (1730-1754) I. Mahmut’un ilk yılları, Lale Devri’ni sonlandıran Patrona Halil İsyanı’nın bastırılmasına harcanmıştır. Bu sebeple de sultan yenilik hareketlerini daha temkinli biçimde sürdürmeye çalışır. İsyanla duraklamak zorunda kalan matbaa ve kitap basımı işi yeniden canlandırılır. Humbaracı Ahmet Paşa’nın yönlendirmeleri ile de askerî ıslahata hız verilir. Topçu ve humbaracı ocakları yeniden düzenlenir. Askerî alanda yapılan düzenlemeler sayesinde bu yıllarda İran, Rusya ve Avusturya ile girişilen savaşlarda başarılar elde edilir. 1739’da Avusturya ile imzalanan Belgrat Antlaşması ve Rusya ile imzalanan Niş Antlaş- ması (1739) ile Pasarofça Antlaşması’nda (1718) kaybedilen toprakların bir kısmı geri alınabilir ve Rusya’nın Karadeniz’den çekilmesi sağlanır. Böylece devlet kısa bir sürelik de olsa kendine güven duygusunu tazeler. Fakat Belgrat ve onun devamı olan Niş antlaşmaları Osmanlı’nın Batı’yla kendi lehine imzaladığı son antlaşmalar olur. Bu arada Fransızların Kanuni’den beri devam eden süreli kapitülasyonları, Humbaracı Ahmet Paşa’nın etkileriyle süresiz hâle dönüştürülür.

Sultan III. Selim (1789-1807) Avusturya ve Rusya ile savaşların devam ettiği ve Büyük Fransız İhtilali’nin (1789) ger- çekleştiği günlerde tahta geçen Sultan III. Selim, Avusturya ile Ziştovi (1792), Rusya ile Yaş (1792) antlaşmalarını imzalayarak onlarla savaşlarına son verir. Bundan sonra III. Selim de kendinden önceki sultanların yaptığı gibi ordudaki düzenlemelere geçer. 1798’de Nizam-ı Cedit adı verilen orduyu kurar. Ancak 1807’de Nizam-ı Cedit ordusunu istemeyen yeniçerilerin Kabakçı Mustafa önderliğinde ayaklanma başlatmaları üzerine hem bu ordu kapatılmak zorunda kalınmış hem de Sultan III. Selim tahttan indirilerek yerine IV. Mustafa sultan yapılmıştır. Osmanlı tahtında en kısa kalan padişahlardan biri olan Sultan IV. Mustafa, ıslahat karşıtı bir sultandır. III. Selim’i tekrar tahta geçirmek isteyen Alemdar Mustafa Paşa tarafından tahttan indirilmiş ve yerine II. Mahmut sultan olmuştur. III. Selim’in başlattığı yenilikler Sultan II. Mahmut tarafından sürdürülmüştür. Kont dö Boneval (Comte de Bonneval): Fransız subayı. I. Mahmut devrinde XV. Luis ile anlaşamadığı için önce Avusturya’ya oradan da aynı nedenle Osmanlı’ya sığınır. Müslüman olduktan sonra Humbaracı Ahmet adını alır. I. Mahmut onunla topçu sınıfının ıslahını gerçekleştirmek ister. Zaman zaman dönemin siyasî hayatında da etkili bir isim olmuştur. Osmanlı’nın Fransa ve Avusturya ile ilişkilerinde bir tür danışmanlık görevi yürütmüştür. Kapitülasyon: Osmanlı İmparatorluğu’nda yabancı devletlere verilen ekonomik, idari, hukuki, ekonomik ayrıcalıklardır. Baron de Tott (François de Tott): Aslen Macar asıllı bir subaydır. Gemi yapımı ve deniz haritacılığı ile meşgul olan deniz mühendisliği eğitimi Osmanlı’da onunla başlamıştır. Osmanlı tersanelerinin iyileştirilmesinde ve deniz mühendishanesinin kurulmasında etkili olmuştur. Bazı kaynaklar Mühendishane-yi Bahri-yi Hümayun’un açılış tarihi olarak 1773’ü ve Sultan III. Mustafa’nın saltanat yıllarını göstermektedirler. Ancak Fransız arşivi kayıtları ve Baron de Tott’un hatıratına göre Mühendishane-yi Bahri-yi Hümayun’un açılış tarihinin 1775 olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre söz konusu yıllar I. Abdülhamit’in saltanat yıllarıdır (Beydilli, 2006, s. 514). Nizam-ı Cedit, sözlük anlamı itibarıyla yeni düzenlemeler demektir. Fakat genel olarak Osmanlı’nın bu yıllarda orduda yaptığı düzenlemeler ve yeni düzen anlayışıyla kurulan ordu “Nizam-ı Cedit” ismiyle anılmıştır. III. Selim döneminde Mühendishane-yi Bahri-yi Hümayun genişletildiği gibi Mühendishane-yi Berri-yi Hümayun kurulmuştur (1795). Ayrıca bu paralelde donanmaya önem verilmiş ve tersane ıslah edilmiştir. Kara ordusunun güçlendirilmesi için çaba sarf edilmiş ve humbaracı ve lağımcı ocakları düzenlenmiştir. Ayrıca artık Avrupa’da Daimî büyükelçilikler kurulmuş ve yükseköğretimde Fransızca eğitim başlamıştır.

18. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nun Batılılaşma sürecini yönlendirme çabaları şu başlıklar altında değerlendirilebilir: • Tercüme faaliyetleri ve Tercüme Heyeti • Avrupa’ya sefirlerin gönderilmesi ve sefaretnameler • Matbaanın kurulması ve basılan ilk kitaplar • Askerî ıslahatlar • Eğitim • Sosyal hayat

Osmanlı’nın 18. Yüzyılda Avrupa’ya Gönderdiği Sefirler ve Sefaretnameleri Osmanlı ülkesinin Batılılaşma süreci içerisinde Avrupa’ya görevlendirdiği ilk sefir, 1719’da Viyana’ya gönderilmiş olan İbrahim Paşa’dır. İbrahim Paşa Sefaretname’sinde yolculuğu kadar Avusturya’da gördüklerine ve ilgi çekici tespitlerine yer vermiştir. Onu Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin 1720’deki Paris sefareti ve Sefaretname’si izler. Fevkalade sefirlik göreviyle Paris’e gitmeden önce İbrahim Paşa’nın Sefaretname’sini okuyarak görevine hazırlanan Mehmet Çelebi’nin “hizmet-i siyasiyyesinin haricinde Fransa’nın vesait-i umran ve maârifine dahi lâyıkıyla kesb-i ıttıla ederek kâbil-i tatbik olanlarını takrir etmesi” istenir (Arıkan, 2013, s. 551). Çelebi Mehmet Efendi, içinde oğlu Mehmet Sait Efendi’nin de bulunduğu seksen kişiyi aşkın bir heyetle ve Fransız elçisinin temin ettiği bir ticaret gemisiyle İstanbul’dan yola çı- kar. Paris’te büyük bir ilgiyle karşılanır. Beynun Akyavaş, Çelebi Mehmet Efendi’nin Bâb-ı Âli’nin daimî elçiler tayininden önce geçici görevle gönderdiği elçiler arasında en renkli ve en ilgi çekeni olduğu tespitini yapmaktadır (Akyavaş 1993: VI). O sırada on iki yaşındaki Fransız kralıyla görüşen, onunla çeşitli törenlere katılan; hastane, eczane, rasathane ve fabrika gezen Mehmet Çelebi, büyük ihtimalle Fransa kralıyla yaşından dolayı yakın siyasal ilişkilerde bulunamamıştır. Ama Fransa Sefaretnamesi’nden özellikle Paris’i ayrıntılı biçimde gezdiği anlaşılmaktadır. Saraylarına, parklarına, bahçelerine vs. büyük hayranlık duymuş, opera seyretmiş ve izlenimlerini sefaretnamesine kaydetmiş; hatta tercümanı Lenoir aracılığıyla da bu yerlerin plan ve resimlerini de elde ederek İstanbul’a getirmiş- tir. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi, Ekim 1721’de Paris sefaretinden İstanbul’a döner. Fransa Sefaretnamesi’nde yer verdiği tespitler ve gözlemleriyle, beraberinde getirdiği plan ve resimlerin Lale Devri’nin eğlence mekânlarının inşasında, İstanbul’da bundan sonra yaşanacak olan Frenk modasının şekillenmesinde büyük etkisi olur. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Paris seyahatinin Osmanlı açısından önemli sayılan birkaç cephesi vardır. Bunlardan ilki şüphesiz bu sefaretnamenin Osmanlı dünyasına başka bir Avrupa yaklaşımını sunmuş olmasıdır. Tanpınar’ın da belirttiği gibi çeşitli devlet işlerinde yetişmiş bir isim olan Çelebi Mehmet Efendi, artık üstün bir Avrupa’nın farkına varmıştır. Tuttuğu notlarla bu izlenimini İstanbul’a da taşır. Diğeri Lâle Devri’nin incelmiş sanat, zevk ve eğlence anlayışının oluşumuna dolaylı yoldan sunduğu katkıdır (Unat, 1992, s. 56). Elbette bu etkinin oluşmasında Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin bizzat kendisine ait zevk ve zerafet anlayışının etkileri yadsınamaz. Çünkü zaman zaman Paris halkıyla iletişimde bulunan, kendisini seyretmeye gelenlere izin veren, hatta Paris kadınlarını konuk ederek onlara kahve ve tatlı ikram eden Çelebi Mehmet Efendi, Avrupa’daki Türk imgesinin yenilenmesine de zemin hazırlar. Daha da önemlisi Fransa ile Osmanlı arasında yakın bir ilişkinin kurulması için ciddi bir gayret gösterir. Ancak Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Paris seyahatinin bütün bunlardan daha önemli sayılması gereken tarafı, beraberindeki heyette yer alan oğlu Sait Çelebi’nin oradaki gözlemlerinden yola çıkarak Osmanlı ülkesinde bir matbaanın kurulmasında öncü rolü üstlenmesidir. Osmanlı aydınlanması asıl buradan başlayarak, yukarıdan aşağıya, devletten halka doğru genişlemeye başlayacaktır. Özellikle bu noktadan bakıldığında Enver Ziya Karal’ın da belirttiği üzere bu sefaretnameyi Osmanlılar için Garp’ta açılmış ilk pencere olarak görmek mümkün olmaktadır (Karal, 1999, s. 19). Osmanlı Devleti bu yıllarda sadece Avrupa’ya değil İran’a, Fas’a, Hindistan’a da sefirler göndermiş ve bu sefirler de sefaretnameler hazırlayarak devrin sultanlarına sunmuşlardır.