YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Osmanlıcılık, 1699 Karlofça Antlaşması’ndan itibaren, önce yavaş sonra hızla toprak kaybetmekte olan Osmanlı Devleti’nin çözülme ve çökmesini önleme yanında devletin yönetim şeklinde birtakım değişikliler yapmayı hedefleyen bir fikrî ve siyasi akımdır. Osmanlı
Devleti’ni oluşturan bütün siyasi, etnik, dinî yapıları din, dil ve ırk farkı gözetmeksizin
yasalar karşısında eşit kabul eden, adalet ve hürriyet içinde bir arada yaşamayı prensip
edinen bir anlayıştır

Bu devlet adamlarından bazıları şunlardır: Mustafa Reşid Paşa
(1800-1858), Sadık Rıfat Paşa (1807-1858), Mustafa Sami Efendi (ö.1851), Âli Paşa (1815-
1871), Fuat Paşa (1815-1869), Münif Paşa (1828-1910), Safvet Paşa (1814-1883), Sadullah
Paşa (1838-1891), Mustafa Fazıl Paşa (1838-1875), Halil Şerif Paşa (1832-1879), Mahmut
Nedim Paşa (1818-1883), Mithat Paşa (1822-1884). Bu isim listesi genellikle 19. yüzyıl
başıyla 1830’lar arasında doğmuş yaklaşık üç kuşaktan oluşmaktadır. Bu kişilerin bizzat
kaleme aldıkları metinlerden hareketle Tanzimat zihniyetinin ipuçları yakalanabilir (Çetinsaya, 2001b, s. 54-55).

Namık Kemal’in vatan temalı şiirlerinde Osmanlılık şuuruna
ayrı bir önem verilir:
“Vatan Şarkısı”
Amalimiz efkârımız ikbâl-i vatandır
Ser-haddimize kal’a bizim hâk-i bedendir
Osmanlılarız ziynetimiz kanlı kefendir
Gavgaada şehadetle bütün kâm alırız biz
Osmanlılarız can veririz nâm alırız biz

Tanzimat’ın üç büyük mimarından Mustafa Reşid Paşa 1834’te Paris’e ve sonra Londra’ya;
Âli Paşa 1836’da Viyana’ya; Fuat Paşa 1840’ta Londra’ya gitmiştir. Onların seçkin çalışma arkadaşlarından Sadık Rifat Paşa 1837’de Viyana’da orta elçidir. Mehmet Şekip de
1841’de oradadır. İbrahim Sarım Paşa 1834’te Londra’da hizmet görmüştür. Bu ilk diplomatların çocukları bile, çocukluk ve gençliklerinde Avrupa’da bulunmak fırsatlarından
yararlanarak gelecek kuşakta yüksek devlet makamlarını çok geniş ölçüde doldururlar
(Lewis, 1970, s. 89-90). Görülüyor ki Çelebi Mehmet’in elçiliği ile başlayan ve akabinde
eğitim için Avrupa’ya giden gençlerle devam eden Avrupa medeniyeti ile temas, Tanzimat
Dönemi’nin fikrî çerçevesini çizen üç büyük Osmanlı paşasının yetişmesinde büyük rol
oynamıştır. Yirmili yaşlarında kazandıkları Avrupa tecrübesi onların zihin dünyasını değiştirmiştir. Siyasete ve günlük hayata dair dile getirdikleri özgün fikirlerde bu tecrübenin
rolü yadsınamaz

Yukarıdaki sosyoekonomik ve siyasal koşullar altında İslamcılık düşüncesi İslam dünyasının farklı noktalarında çeşitli isimler ve bu isimlerin temsil ettiği çevreler ekseninde
gelişmeye başlar. Cemaleddin Afganî (1838-1897) ve Muhammed Abduh (1845-1905)
Mısır’da; Seyyid Ahmet Han (1817-1898) ve Seyyid Emir Ali (1849-1928) Hindistan’da
İslamcılık düşüncesinin temellerini atarlar. Türkiye’de ise Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali
Suavi, Mizancı Murat gibi Tanzimat yazarları tarafından tohumları atıldıktan sonra
Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad, Volkan vb. dergilerde toplanan yazar, şair düşünce ve
din adamları tarafından etkili olarak II. Meşrutiyet Dönemi’nde güçlenir. İttihat-ı İslam
ifadesi Osmanlı siyasi hayatında ilkin 1870’lerden sonra özellikle de Afganî’nin Abdülaziz
döneminde İstanbul’a gelişinden sonra zikredilmeye başlanır

Yusuf Akçura: Türkçülük akımının
temellerini atan Akçura 1904’te
yayımlanan Üç Tarz-ı Siyaset
eseriyle Türkçülüğü sistematik bir
hâle getirir.

Kırım Tatarı olan İsmail Gaspıralı 1873’te yayımlamaya başladığı Tercümân gazetesinde Orta Asya’daki Türklerin kaderini
belirleyecek şeyin dil ve manevi yönden birliğin sağlanması olduğuna inanır. “Dilde, işte, fikirde birlik” ifadesi ile formülleştirdiği
teziyle tüm Türkleri ortak bir çatı altında toplama gayretindedir

İlk çevirilerden
bazılarına imza atan ve ilk Türkçe sözlüklerden birisi olan Lehçe-i Osmanî’nin yazarı olan
Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)nın dilde sadeleşme çabaları da bu yönde değerlendirilebilir.

Türkçülüğü, yabancı kelime ve terkiplerden arındırılmış bir Türkçeyi savunan Lastik Said
Bey’in aşağıdaki şiiri Türkçülük şuurunun yeşermeye başladığını göstermesi bakımından
önemlidir (Beyhan, 1993, s.173).
Arapça isteyen Urban’a gitsin
Acemce isteyen İran’a gitsin
Frengiler Frengistan ‘a gitsin
Bunu fehm etmeyen cahil demekdir
Ki biz Türk’üz bize Türkî gerekdir

Rasyonalizm ve pozitivizme mutlak biçimde gönül verenlerden önce Batıcılığın gelişimine muhafazakâr ve gelenekçi Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) ve Münif Paşa (1830-1919)
ile başlamak daha doğru olacaktır.

Asr-ı Saadet: Mutluluk çağı anlamına gelen bu ifade ile Hz. Muhammet’in hayatta olduğu zaman kastedilir.

Selef-i Salih: Asr-ı saadet ve ona yakın dönemde yaşamış, ahlâkı ve dini bütün hayırlı, iyi kişiler bu adla anılır.

Şemsettin Sami (1850-1904)nin Kamus-ı Türkî (1901) ve Kamus-ül Âlâm (1889)ı da Türk milliyetçiliğinin dil sahasında geliştiğinin göstergelerinden biri kabul edilir.

Hindistan’da İslamcılık düşüncesinin temellerini atarlar. Türkiye’de ise Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi, Mizancı Murat gibi Tanzimat yazarları tarafından tohumları atıldıktan sonra Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad, Volkan vb. dergilerde toplanan yazar, şair düşünce ve din adamları tarafından etkili olarak II. Meşrutiyet Dönemi’nde güçlenir.

Tanzimat Fermanı denilince akla gelen ilk isim kuşkusuz Mustafa Reşid Paşa (1800- 1858)’dır. Osmanlı’da modernleşme ve Batılılaşma çabalarının kendisinden çok daha önceye götürülebilmesine rağmen Reşid Paşa âdeta değişimin sembolüdür.

Mustafa Reşid Paşa’nın hizmetlerini en çok takdir eden, yine bu dönemin fikir öncülerinden biri olan Şinasi’dir. Paşa’yı ve Tanzimat değerlerini anlattığı kasidelerinde Reşid Paşa’yı destansı özelliklerle çizer.

Şair Keçecizade İzzet’in oğlu olan Mehmet Fuat Paşa (1814-1868), askerî tıp okulundan mezun olur. Fransızcayla ilgili ilk bilgilerini, eğitim dili Fransızca olan bu okulda alır.

Henüz 15 yaşında Divan-ı Hümayun kalemine girecek kadar parlak bir zekâya sahip olan Âli Paşa’nın asıl adı Mehmet Emin’dir. Âli adını Hümayun’da alır. Reşid Paşa’nın Fuat Paşa ile birlikte fikir ve eylemlerinin devam ettiricisidir. 1850’ye kadar Londra maslahat güzarlığı, dışişleri bakanlığı müsteşarlığı ve bakanlığı gibi çeşitli görevler ifa ettikten sonra, bu tarihte Reşid Paşa’nın azliyle sadrazamlığa getirilir.

1856’da Paris Kongresi’nde Osmanlı Hükûmeti’ni temsil eder. Kongrede kapitülasyonların kaldırılmasını gündeme getirir. Islahat Fermanı’nı dış elçilerle birlikte hazırlar. Âli Paşa ise Fransız politikasına yakın durur. Osmanlı devlet yönetiminin Avrupa usullerine göre şekillenmesi gerektiği konusunda kararlıdır (Karal, 1995, s. 111). Mustafa Reşid Paşa kadar ilerleme konusunda net ve tutarlı değildir. Meşrutiyet idaresine de karşıdır. Islahat Fermanı onun en çok eleştirildiği siyasi hareket olmuştur. Eleştirenlerin başında da aşırı Batılılaşma ve Avrupa devletlerine sıkı bağlılık gibi konulardan dolayı Reşid Paşa vardır. En büyük eleştiriyi ise elbette Genç Osmanlılar yapacaktır. Hatta Genç Osmanlıların hedef tahtasından Fuat Paşa ile Âli Paşa hiç inmeyecektir.

1856’da Paris Kongresi’nde Osmanlı Hükûmeti’ni temsil eder. Kongrede kapitülasyonların kaldırılmasını gündeme getirir. Islahat Fermanı’nı dış elçilerle birlikte hazırlar (Karal, 1995, s. 92). 1867 Girit isyanı sırasında bilfiil Girit’e de giderek mahallî idareye birtakım tavizler verip isyanı hafifletmesi, muhaliflerinin tarizlerini artırır. Bahsedilen muhaliflerden biri de Ziya Paşa’dır. Türk şiirinin Tanzimat Dönemi’ndeki mizahi alanda en etkili şairlerinden biri olan Ziya Paşa, Zafername’sinde Fuat Paşa gibi dönemin diğer birkaç paşası ile birlikte Âli Paşa’yı da över gibi görünerek alaya alır. Âli Paşa’nın Girit meselesini hallediş biçiminden, yapmacık kibarlığına kadar pek çok şeyiyle dalga geçer. Zafername Tanzimat bürokratlarının üzerinde odaklanıp yavaş yavaş etkisini artırmaya başlayan muhalif sesin de bir göstergesidir. Ağır söylemiyle Ziya Paşa hicvinin de en keskin örneğidir denilebilir

Şair Keçecizade İzzet’in oğlu olan Mehmet Fuat Paşa (1814-1868), askerî tıp okulundan mezun olur. Fransızcayla ilgili ilk bilgilerini, eğitim dili Fransızca olan bu okulda alır. Daha sonra Fransızcasını mükemmel derecede ilerletir. Reşid Paşa’nın teşvikiyle 1837’de “Tercüme Odası”na girer. Londra Sefareti Başkatipliği, Madrid ve Lizbon elçilikleri gibi görevlerde bulunduktan sonra 1852’de Âli Paşa’nın sadrazamlığı sırasında Hariciye Nazırı olur. Geniş görüşlü bir devlet adamı olan Fuat Paşa, önüne çıkan meseleleri süratle halledip karar verme yeteneğine sahiptir. Taassup ve cehalet düşmanıdır. Fuat Paşa, muhaliflerinden en çok alafrangalığından dolayı tepki almıştır.

Şeyhülislam Hayrullah Efendi (1834-1898) ile birlikte yeni anayasanın, bir başka deyişle meşrutiyetin önündeki en büyük engel olan Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde dahli olduğu düşünülür. Yerine V. Murat getirilir. O da birkaç ay sonra delirme belirtileri gösterir. Bunun üzerine devrin en kudretli paşası hâline gelen Mithat Paşa, saltanata geçmeden önce “Kanun-ı Esasi” pazarlığı da yaptığı II. Abdülhamit’in tahta çıkmasına ön ayak olur.

Mithat Paşa’nın siyasi düşüncesi üç ayaklı bir temel üzerine oturur: Osmanlıcılık, meşveret/meşrutiyet ve genişletilmiş bir adem-i merkeziyet (yerinden yönetim). Mithat Paşa medeniyet ve terakki, ulûm ve fünûn, kanun ve hürriyet gibi hususlarda tipik bir Tanzimat adamıdır. İslamiyet’le barışıktır. Osmanlıcılık (İttihat-ı Osmani) siyasetine ve müsavat (eşitlik) prensibine yürekten bağlıdır; bu bağlılığını icraatıyla da ispatlamıştır. Âli ve Fuat Paşa’dan farkı bir siyasi rejim olarak Meşrutiyet’in gerekliliği hususundadır.

Aguste Comte’un öğrencisi, Fransız Dili Sözlüğü çalışmasıyla tanınan Fransız sözlük bilimci ve filozof Littré’in metot geliştirme noktasında Şinasi’ye etkisi büyük olmuştur.

Şinasi, Türk edebiyatında aklın ve akılcılığın Tanzimat Dönemi’ndeki en önemli temsilcisi olarak kabul edilir. Şinasi’yi akılcılığa sevk eden amillerin başında hiç kuşkusuz 1848 Devrimi sonrasında Fransa’da bulunuşu gelir. Yine oryantalist Silvestre de Sacy (1758-1838)’nin oğlu Samuel de Sacy (1801-1879), Ernest Renan (1823-1892) ve dünya şiirinin en iyi şairlerinden biri olarak kabul edilen Alphonse de Lamartine (1790-1869) ile tanışması da önemli bir etkendir. Kısacası Şinasi, Paris yıllarında Avrupa’nın önde gelen edebiyatçılarının ve sosyologlarının fikirleriyle tanışma imkânı bulmuştur. Tanzimat’ın mimarı Mustafa Reşid Paşa’yı ve dolayısıyla Tanzimat değerlerinin vazgeçilmezliğini anlattığı kasidelerinden birindeki “kanun” ve “yasa”lara dair fikirleri, Namık Kemal’i de derinden etkilediğini bildiğimiz Montesqieu (1689-1755)nun düşünceleriyle paraleldir: