YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Osmanlı Devleti etnik yapısı itibarıyla kompleks bir görünüm arz eder. 19. yüzyılın
başında nüfusun yaklaşık yüzde 40’ı gayrimüslimlerden oluşmaktadır.

Başta İngiltere olmak üzere Avrupa’nın çeşitli devletleri gayrimüslimleri koruma yaftası altında Tanzimat kanunlarının uygulanıp uygulanmadığını denetlemeye başlar.

Tanzimat’taki kural ve haklara yeni haklar eklenerek Tanzimat’tan 17 yıl sonra, 1856’da -Tanzimat’a göre daha kapsamlı olan- Islahat Fermanı yayımlanır.

Tanzimat Fermanı da Islahat Fermanı da hangi şartlar ve zorunluluklarla ilan edilmiş
olursa olsun modern ve ilerici bir hamledir. Çünkü iki fermanın da ana felsefesi din farkı
gözetmeksizin oluşturulmaya çalışılan “Osmanlı vatandaşlığı” kavramıdır.

Namık Kemal’in vatan temalı şiirlerinde Osmanlılık şuuruna ayrı bir önem verilir: “Vatan Şarkısı” Amalimiz efkârımız ikbâl-i vatandır Ser-haddimize kal’a bizim hâk-i bedendir Osmanlılarız ziynetimiz kanlı kefendir Gavgaada şehadetle bütün kâm alırız biz Osmanlılarız can veririz nâm alırız biz (Yetiş, 2003, s. 110).

Tanzimatı Mustafa Reşid Paşa ilan etmiştir.

Yusuf Akçura: Türkçülük akımının temellerini atan Akçura 1904’te yayımlanan Üç Tarz-ı Siyaset eseriyle Türkçülüğü sistematik bir hâle getirir.

İlk çevirilerden bazılarına imza atan ve ilk Türkçe sözlüklerden birisi olan Lehçe-i Osmanî’nin yazarı olan Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)nın dilde sadeleşme çabaları da bu yönde değerlendirilebilir.

Rasyonalizm ve pozitivizme mutlak biçimde gönül verenlerden önce Batıcılığın gelişimine muhafazakâr ve gelenekçi Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) ve Münif Paşa (1830-1919) ile başlamak daha doğru olacaktır. Batılı manada ilk tarihçi kabul edilen Ahmet Cevdet Paşa’nın bu sahadaki eseri 12 ciltlik Tarih-i Cevdet’tir. E

Dinî inanç duygusunun kuvveti düşünüldüğünde Osmanlı aydınının Batı’ya şiddetli bir şekilde tepki göstermesinin sebepleri anlaşılabilir. Ahmet Mithat’ın Hristiyanlığı övüp İslam’ı yeren Chateaubriand (François-René, 1768-1848)’a reddiye niteliği taşıyan eseri Müdafaa (1883) bu güdüyle yazılmıştır.

19. yüzyılın başında ve ortalarında etnik ve dinî kimliklerin milliyetçilikle kabarmaya başlayan aidiyet duygusu, yeni yeni kendini belli etmeye başlamıştır. Ancak henüz tam, organize ve hızlı bir biçimde Osmanlı’dan kopuşlar başlamamıştır. Bu bakımdan Tanzimat Dönemi Osmanlı aydını Osmanlıcılık fikriyle pek çok etnik, siyasi ve dinî kimliği bünyesinde barındıran devleti, ortak bir paydada bir arada tutma çabasındadır. Osmanlılık bilinci uyandırılacak ve bu kimlikler Osmanlılık şemsiyesi altında bir arada tutulabilecektir. Bu fikir Tanzimat Dönemi’nde “İttihat-ı Anasır” ifadesiyle anlamını bulur. Doğru cevap B’dir.

Tanzimat’ın yeterli olmadığı ve uygulanmadığını dile getiren Batı ülkeleri, Rusya’nın Küçük Kaynarca  ile elde ettiği Ortodokslar üzerindeki bazı hakları kötüye kullanmasının önüne geçmek için Paris’te toplanarak Osmanlı’yı yeni bir ferman hazırlamaya sevk eder. Tanzimat’taki kural ve haklara yeni haklar eklenerek Tanzimat’tan 17 yıl sonra, 1856’da -Tanzimat’a göre daha kapsamlı olan- Islahat Fermanı yayımlanır. Tanzimat’la getirilen yeniliklerin uygulanmaya konulmasını hedefleyen bu fermanda -farklı olarak- bir bütçe yapılması ve ekonomik kalkınmaya dair ifadeler vardır. Hepsinden öte Müslüman ve Hristiyanlar artık askerlik ödevi başta olmak üzere her konuda eşittir. Hristiyanlara dininden dolayı hakaret edilemeyecek ve mahkemelerde tanıklıkları kabul edilecektir. Tanıklar kendi dinlerinin kitabı üzerine yemin edebilecektir. “Osmanlılık” mevhumu da bu fermanla birlikte dile getirilir. Fermanın başında tebaa için ilk kez “vatandaş” ifadesi kullanılır. Doğru cevap A’dır.

Tanzimat Fermanı denilince akla gelen ilk isim kuşkusuz Mustafa Reşid Paşa’dır. Osmanlı’da modernleşme ve Batılılaşma çabalarının kendisinden çok daha önceye götürülebilmesine rağmen Reşid Paşa âdeta değişimin sembolüdür. Paşa görevleri sırasında kutsal yerler problemi, Rusya ve azınlıklar meselesi gibi sorunları hâlletmeye çalışmış; Karma Ticaret Mahkemelerinin kurulması, Rüşdiye mektebinin açılması, Hazine-i Evrak tesisi, Encümen-i Daniş, Şirket-i Hayriye’nin, Meclis-i Âli Tanzimat’ın kurulması ve esirliğin yasaklanması gibi birçok yeniliğin öncüsü olmuştur. Doğru cevap C’dir.

Şinasi, Mustafa Fazıl Paşa’nın maddi desteğiyle Tasvir-i Efkâr’ı yayımlamaya başladıktan sonra Namık Kemal başta olmak üzere istidatlı gençleri bu gazete etrafında toplar. Şinasi’nin Yeni Osmanlı düşüncesinin gelişimine en büyük etkisi yine gazetecilik faaliyetleriyle olmuştur. İstanbul’da Âli Paşa tarafından desteklenen La Turquie gazetesine karşı Presse d’Orient adlı bir gazete çıkmaktadır. Şinasi, Kuleli Vakası sırasında kapatılan bu gazetede şiirlerini yayımlar. Bu gazetenin devamı olarak 1860’ta Courrier d’Orient adında yeni bir gazete çıkmaya başlar ki aynı tarihlerde yayımlanmaya başlanan Tasvir-i Efkâr’la birlikte bu iki gazete genç kuşağın, “efkâr-ı serbestâne” (serbest düşünce) yanlılarının toplandığı çevre olur. Doğru cevap D’dir.

İslamcılık akımının ortaya çıkmasının yukarıda belirtilen dış sebeplerinin yanında bir de iç sebepleri vardır. 1860’lardan sonra Tanzimat Fermanı’nın ve bilhassa onu takip eden Islahat Fermanı’nın imparatorluk dâhilindeki gayrimüslimlere tavizler verdiğine inanan bir aydın kitlesi oluşmaya başlar. Onlara göre fermanlar, Avrupa’nın baskıları neticesinde toplumsal ve siyasi meselelerde gayrimüslimlerin kayırılmasına yol açmış ve son tahlilde asli unsur olan Müslümanların ikinci sınıf konumuna itilmesine neden olmuştur. Bu kitle Yeni Osmanlı hareketi adı altında daha sonra örgütlü bir hâle gelecektir. Yeni Osmanlılar özellikle Islahat Fermanı sürecindeki Avrupa müdahalesine ve yükselen gayrimüslim hegemonyasına karşı daha önce de belirtildiği üzere meşrutiyeti sistemi (anayasal ve parlamenter sistem) dillendirmeye başlar. Tanzimat Dönemi Osmanlı aydınının âdeta hayallerini süsleyen Meşrutiyet gerçekleşirse padişahın ve çevresindekilerin keyfiliği son bulacak, anayasayla birlikte vatandaş olmaya başlayan gayrimüslim ve Müslümanlar arasındaki eşitsizlik kendiliğinden ortadan kalkacaktır. Hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler memnun edilmiş olacaktır. Dolayısıyla Islahat Fermanı’nın İslamcılık cereyanını ivmelendiren bir etkisinin olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Nicelik olarak çok olmasına rağmen hâkimiyeti aynı oranda olmayan Müslümanlar, yapının dışında kaldığını, ideolojik olarak dışlandığını hisseder. Çoğunluk olmanın da gücüyle bir araya gelmeye başlarlar. Çünkü sürecin kendi aleyhlerine işlediğini düşünmektedirler. Doğru cevap D’dir.

Meşveret düşüncesinin belki Namık Kemal’den daha ateşli bir savunucusu varsa o da Ali Suavi’dir. Genç Osmanlıların önemli isimlerinden biri olan Ali Suavi, Osmanlıcılık düşüncesinden İslamcılık düşüncesine evrilen görüşleriyle İslamcılık akımının çerçevesini belirleyen isimlerden biri olmuştur. Ziya Paşa ve Namık Kemal’le birlikte Paris’e kaçtıktan sonra fikirleri daha da radikalleşen Suavi, Londra’da Mustafa Fazıl Paşa’nın desteğiyle çıkardığı Muhbir gazetesinde Bab-ı Âli’yi hedef alan yazılar kaleme almıştır. Zamanla Genç Osmanlılarla fikir uyuşmazlığına düşen Ali Suavi Londra’dan ayrılıp yeniden döndüğü Paris’te Ulum gazetesini çıkarır. Burada da İslamcılıkla Türkçülük çerçevesinde fikirler dile getirir.  Doğru cevap E’dir.

Rusya’dan Osmanlı’ya gelen bu isimlerin içinde Türkçü fikirlerin gelişimi adına en etkili isim kuşkusuz Yusuf Akçura’dır. Rusya’daki Müslümanların (Kazan) önemli liderlerinden biri olan Şehabeddin Mercani (1808-1888)nin biyografisi ile Osmanlı’ya kuzeydeki akrabalarını hatırlatan Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset (Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük) eseriyle Türkçülüğün temel kaynaklarından birini ortaya koyar. Akçura da diğer Türkçüler gibi dil ve din birliğinin gayreti içindedir. Sürgündeki Jönlerle Paris’te temaslar kurmuştur. Ancak onların Osmanlılıkta ısrar etmeleri üzerine araya mesafe koyar. Meşrutiyet’ten sonra dernek ve dergiler aracılığıyla Türkçü faaliyetlerine devam edecektir. Doğru cevap B’dir.

Abdülhamit’in Orta Asya’daki Türk boyları hakkında araştırma yapması için görevlendirdiği ve Macaristan’da toplanan 1. Turan Kongresi’ne gönderdiği Buharalı Şeyh Süleyman Efendi’nin Lugat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmanî eseri Türkçeyi öz köklerine bağlama çabasının bir ürünüdür. Süleyman Efendi bu eserde Osmanlı’nın konuştuğu Türkçenin Çağatayca köklere dayandığını ileri sürer. Kitapta Çağatay atasözü ve deyimleri de vardır. Doğru cevap D’dir.

28 Çelebi Mehmet’in elçi olarak görevlendirilmesinin ardından elçilik ya da öğrenim görmek üzere Avrupa’nın çeşitli yerlerine gidip Batı ile temas kurduktan sonra onların üstünlüğünü görenlerin sayısı gittikçe artar. Kısa zaman sonra Batı karşısında medeni olarak geri kalmışlık Osmanlı aydını tarafından daha net dillendirilen bir şey olur. Tanzimat Dönemi ise artık taammüden Batılılar gibi olmaya başlamak istediğimizin resmî bir göstergesidir. Onun için her ne kadar Batı kurum ve kuruluşlarına benzer yapılar daha önce şekillenmeye başlasa ve modernleşmenin tarihi daha gerilere götürülebilse de devletin resmî politikası olması itibarıyla Tanzimat Dönemi, Batılılaşmanın miladı olarak kabul edilir. Bu anlamda Osmanlı ve Türkler için modernleşme hep Batılılaşma olarak düşünülmüştür. Doğru cevap D’dir.

İlk Türk pozitivist ve natüralisti olarak karşımıza çıkan Beşir Fuad döneminin en entelektüel isimleri arasında gösterilir. Fatih Rüşdiye Mektebi ve Suriye’de Cizvit Mektebi’nde tahsile başlayan Beşir Fuad, sonrasında Askerî İdadî ve Mekteb-i Harbiye’de okur. 1875-76 Sırp ve 1877-78 Rus savaşlarına fiilen girmiş ve Girit İsyanı sırasında da görevlendirilmiştir. Suriye’deyken Fransızca öğrenen Beşir Fuad, buna Almanca ve İngilizceyi Girit’te ekler. Beşir Fuad edebiyat sahnesine ilk olarak Envâr-ı Zekâ dergisinde 1883 yılında çıkar. “Lewes’ten tercüme edilmiş olan bu yazı filozof, Heraklitos, Sokrates’in nutku, Anaksogoras adlarını taşıyan dört küçük parçadan ibarettir”. Henüz ilk yazısında bile dönemin genel ilgi alanının dışında konulara meylettiğinin izlerini görürüz. Kendisi gibi edebiyat ve fen meraklılarına hitap edecek Hâver adlı uzun soluklu olmayacak bir dergi kurar. Maksat insanları müspet bilimin –ki Beşir Fuad sadece müsbet bilime inanır- faziletleri noktasında uyandırmaktır. Fizyolojiye son derece meraklı olan Beşir Fuad bilimi âdeta bir inanç seviyesine çıkarmıştır. Zihniyetinin merkezini fen ve felsefe oluşturur. Bu bakımdan yukarıda da belirtildiği gibi romantizme karşı mesafelidir ve bu yönde romantizmin en önemli temsilcisi Victor Hugo’nun ölümü üzerine Türk edebiyatındaki ilk tenkitli monografi olan Victor Hugo’yu kaleme alır ve burada romantiklere karşı realistleri savunur, Hugo’yu da yerer. Beşir Fuad bir diğer monografisi Voltaire ’de ise Voltaire’den övgüyle bahsederek pozitivizmi savunur. Doğru cevap C’dir.