YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Tanzimat’ın temel gayesi eşitlik ve hürriyet ortamı yaratmaktır. İyi niyetli ve ilerici bir hamle olsa da dünyayı saran ve giderek yükselen milliyetçilik karşısında dayanması zor olmuştur. Özellikle Islahat Fermanı’ndan sonra Hristiyan ve Müslüman unsurların giderek ayrışmaya, Hristiyanlara tanınan imtiyazlara karşı Müslümanların seslerini çıkarmaya başladıkları görülür. İki unsur da kendi başlarına hürriyet arzusu içindedir ve bu durum Tanzimat’ın felsefesini oluşturan Osmanlı bayrağı altında toplanma duygusunun sona ermeye başlaması demektir. Bu bakımdan Tanzimat aydının bir taraftan hızla Batılılaşma gereği bir taraftan da parçalanan devleti bir arada tutma zorluğu içinde bunaldığı tahmin edilebilir bir şeydir.

Modern Türk edebiyatının başlangıcı kabul edilen Şinasi, Fransızcadan tercüme ettiği şiirleri Tercüme-i Manzume adı ile bastırır. 1860’ta Agâh Efendi (1832-1887) ile birlikte ilk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahvâl’i yayımlar.

Rasyonalizm ve pozitivizme mutlak biçimde gönül verenlerden önce Batıcılığın gelişimine muhafazakâr ve gelenekçi Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) ve Münif Paşa (1830-1919) ile başlamak daha doğru olacaktır. Batılı manada ilk tarihçi kabul edilen Ahmet Cevdet Paşa’nın bu sahadaki eseri 12 ciltlik Tarih-i Cevdet’tir. Eğitim kurumlarının ıslahına yönelik çalışmaları yanında yeni eğitim kurumlarının açılması, her kademe için okul kitaplarının basılması gibi gayretleri olan ve Mecelle’yi de kaleme alan Paşa’nın Türk düşün dünyasına belki de en büyük katkısı Türkçenin bir bilim dili olabileceğine dair yazı ve görüşleridir. Türk, İslam ve Batı sentezi yapmaya çalışan Paşa, metotta yenilikçidir. Batı’nın pozitif bilimlerdeki ve siyasetteki üstünlüğünü bilir ve devleti oluşturan kurumları Batı tarzında ıslaha çalışır. Ahmet Cevdet Paşa bu özellikleriyle Batıcı düşüncenin gelişmesinde önemli bir okuldur

1856’da Paris Kongresi’nde Osmanlı Hükûmeti’ni temsil eder. Kongrede kapitülasyonların kaldırılmasını gündeme getirir. Islahat Fermanı’nı dış elçilerle birlikte hazırlar (Karal, 1995, s. 92). 1867 Girit isyanı sırasında bilfiil Girit’e de giderek mahallî idareye birtakım tavizler verip isyanı hafifletmesi, muhaliflerinin tarizlerini artırır. Bahsedilen muhaliflerden biri de Ziya Paşa’dır. Türk şiirinin Tanzimat Dönemi’ndeki mizahi alanda en etkili şairlerinden biri olan Ziya Paşa, Zafername’sinde Fuat Paşa gibi dönemin diğer birkaç paşası ile birlikte Âli Paşa’yı da över gibi görünerek alaya alır. Âli Paşa’nın Girit meselesini hallediş biçiminden, yapmacık kibarlığına kadar pek çok şeyiyle dalga geçer. Zafername Tanzimat bürokratlarının üzerinde odaklanıp yavaş yavaş etkisini artırmaya başlayan muhalif sesin de bir göstergesidir. Ağır söylemiyle Ziya Paşa hicvinin de en keskin örneğidir denilebilir

II. Abdülhamit’in dostu olan Macar bilim adamı, Türkolog Arminius Vambery (1832- 1913) ise Çağatay dillerinden Uygur diline, Kutadgu Bilig’e ve Türk kültürüne dair onlarca eserle Türk kültürünü değerlendirmiştir. Vambery Türkler, Çinliler ve Macarları “Turan grubu” altında bir düşünür.

Dış Türklerin Türkçülüğün Gelişiminde Yeri Batılı bilim adamlarının, Türkologların bu çalışmaları çökmekte olan imparatorluğun içinde duygusal bir motivasyona ihtiyacı olan Türk aydını için bir çıkış olmuştur. Oryantalist bilim adamlarının açtığı yol ve metotlarla bu defa Türk aydınlarının kendi öz kültürünü keşif yolculuğu başlar. Türklerin yönünü Orta Asya’ya çevirmesinin sebeplerinden birisi de Orta Asya ile yeni yeni gelişmekte olan yakın siyasi ilişkilerdir. Rusya duhulündeki yerlerden Osmanlı’ya dâhil olan Türkçü aydınlar, Türkçülüğün gelişmesinin en önemli amili olacaktır. İsmail Gaspıralı (1851-1914), Ağaoğlu Ahmet (1869-1939) ve Yusuf Akçura (1876-1935)nın başı çektiği Türkçülüğün bu sembol isimleri, Ziya Gökalp (1876- 1924) ve Cumhuriyet’e giden süreçte Türk milliyetçiliğinin sistematik bir hâl alması noktasında yapı taşlarıdır.

Türk edebiyatında ve fikir dünyasında Beşir Fuad’ın kendisinden sonra edebiyat alanında Halit Ziya, Recaizade Ekrem ve fikrî sahada Ahmed Nebil (Baha Tevfik’le birlikte maddeci Ludwig Louis Büchner’den Madde ve Kuvvet’i çevirmiştir), Osmanlı’da ilk sosyalist düşüncelerin savunucusu olacak Baha Tevfik ve Abdullah Cevdet gibi takipçileri olacaktır

Osmanlıcılık, 1699 Karlofça Antlaşması’ndan itibaren, önce yavaş sonra hızla toprak kaybetmekte olan Osmanlı Devleti’nin çözülme ve çökmesini önleme yanında devletin yönetim şeklinde birtakım değişikliler yapmayı hedefleyen bir fikrî ve siyasi akımdır.

Beşir Fuat yazıları ve çevirileri ile Türk düşünce dünyasında Voltaire, Comte, Zola, Flaubert gibi isimlerin yakından tanınmasını sağlamıştır.

Tanzimat Fermanı’nın ilanından bir müddet sonra, fermanın şeriat hükümlerine dayandığı ifade edilen yasalarının, pratikte gayrimüslimlere nasıl uygulanacağı gibi birtakım sıkıntılar belirir. Başta İngiltere olmak üzere Avrupa’nın çeşitli devletleri gayrimüslimleri koruma yaftası altında Tanzimat kanunlarının uygulanıp uygulanmadığını denetlemeye başlar. Tanzimat’ın yeterli olmadığı ve uygulanmadığını dile getiren Batı ülkeleri, Rusya’nın Küçük Kaynarca (1774) ile elde ettiği Ortodokslar üzerindeki bazı hakları kötüye kullanmasının önüne geçmek için Paris’te toplanarak Osmanlı’yı yeni bir ferman hazırlamaya sevk eder. Tanzimat’taki kural ve haklara yeni haklar eklenerek Tanzimat’tan 17 yıl sonra, 1856’da -Tanzimat’a göre daha kapsamlı olan- Islahat Fermanı yayımlanır. Tanzimat’la getirilen yeniliklerin uygulanmaya konulmasını hedefleyen bu fermanda -farklı olarak- bir bütçe yapılması ve ekonomik kalkınmaya dair ifadeler vardır. Hepsinden öte Müslüman ve Hristiyanlar artık askerlik ödevi başta olmak üzere her konuda eşittir. Hristiyanlara dininden dolayı hakaret edilemeyecek ve mahkemelerde tanıklıkları kabul edilecektir. Tanıklar kendi dinlerinin kitabı üzerine yemin edebilecektir. “Osmanlılık” mevhumu da bu fermanla birlikte dile getirilir. Fermanın başında tebaa için ilk kez “vatandaş” ifadesi kullanılır. “1839 bildirisini Müslümanlar için çıkarılmış olarak nitelersek 1856 Bildirisini Hıristiyanlar için yayınlanmış bir belge sayabiliriz” (Berkes, 1973, s.190).

Mustafa Reşid Paşa, 3 Kasım 1839’da Gülhane Parkı’nda, Gülhane Hatt-ı Humayun’unu okuyarak Tanz­imat Dönem­i’ni­ başlatır. Bu tari­hten sonra b­irkaç kez gi­di­p geleceği­ sadrazamlık da dâhi­l olmak üzere Osmanlı Devleti­’ni­n çeşi­tli­ kademeleri­nde görev alır.

Ali Paşa, 1856’da Pair­s Kongresi­’nde Osmanlı Hükûmeti­’ni­ temsi­l eder. Kongrede kap­itülasyonların kaldırılmasını gündeme getiri­r.

Şai­r Keçeci­zade İzzet’i­n oğlu olan Mehmet Fuat Paşa (1814-1868), askerî tıp okulundan mezun olur. Fransızcayla i­lgi­li­ i­lk bilgi­leri­ni­, eği­ti­m di­li­ Fransızca olan bu okulda alır. Daha sonra Fransızcasını mükemmel derecede ­ilerleti­r. Reş­id Paşa’nın teşv­iki­yle 1837’de “Tercüme Odası”na gi­rer. Londra Sefaret­ Başkati­pliği­­, Madri­d ve L­izbon elçi­l­ikleri­ gi­bi­ görevlerde bulunduktan sonra 1852’de Âli­ Paşa’nın sadrazamlığı sırasında Hari­ci­ye Nazırı olur.

Tanzi­mat Dönemi­’ni­n en önemli­ devlet adamlarından bi­ri­si­, asıl adı Ahmet Şef­ik olan Mi­that Paşa (1822-1884)dır.

Modern Türk edeb­iyatının başlangıcı kabul edi­len Şi­nasi­, Fransızcadan tercüme ettiği­­ şii­­rleri­ Tercüme-i­ Manzume adı i­le bastırır. 1860’ta Agâh Efendi­ (1832-1887) i­le bi­rl­ikte i­lk özel Türk gazetesi­ olan Tercüman-ı Ahvâl’­ yayımlar. İlk modern ti­yatro örneği­ olan Şai­r Evlenmesi­ adlı komedi­yi­ de burada aynı yıl tefri­ka eder. 1862’de Tasv­r-i­ Efkâr gazetesi­ni­ bu defa tek başına yayın hayatına sokar. 1865’te atasözü derleme çalışması olan Durûb-ı Emsâl-­i Osmani­yye’yi­ bastırır. Adının Âli­ Paşa’ya karşı düzenlenen bi­r sui­kast g­irişi­­mi­ne karışması üzeri­ne korkup 1865’te yeni­den Paris’e gi­der. 1869’da İstanbul’a döndükten sonar Fransa’da Emile Littré’den edi­nd­iği­ metotlar çerçevesi­nde bi­r Türkçe Sözlük yazmaya g­irişi­­rse de çalışmayı tamamlamaya ömrü yetmez. 1871’de vefat eder.

Rusya’dan Osmanlı’ya gelen isimlerin içinde Türkçü fikirlerin gelişimi adına en etkili isim kuşkusuz Yusuf Akçura’dır. Rusya’daki Müslümanların (Kazan) önemli liderlerinden biri olan Şehabeddin Mercani (1808-1888)nin biyografisi ile Osmanlı’ya kuzeydeki akrabalarını hatırlatan Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset (Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük) eseriyle Türkçülüğün temel kaynaklarından birini ortaya koyar.

Her toplumun i­kli­msel ve coğrafi­ nedenlerden dolayı farklı si­yasi­ b­iç­imlerde yöneti­lebi­leceği­ni­ düşünen Fransız poli­ti­k düşünürü Montesiqiu­e, kuvvetler ayrılığını savunmuştur. Rasyonali­zim­in öngördüğü her toplumun akıl ekseni­nde aynı şeki­lde yöneti­lebileceği ­ düşüncesi­ne karşı çıkar. Düşünceleriyle Tanzi­mat aydınının fi­ki­rleri­ni­n gel­işmesi­nde önemli­ bi­r rol oynar.

Seyyid Emir Ali 1849-1928 yılları arasında Hindistan’da İslamcılık düşüncesinin temellerini atmıştır.

Jön Türklerle yakın i­li­şk­ileri­ olan tarihçi­nin Léon Cahun (1841-1900) olduğu söylenebi­li­r. Onun Asya Tari­hi­ne Gi­ri­ş Türkler ve Moğollar (1896) k­itabında Avrupa’ya meden­iyet­ geti­renleri­n Turan ırkı olduğu ortaya atılır.

Türkçü düşünceni­n yaygınlaşması noktasında İkdam Gazetesi­’ni­n faali­yetleri­ de öneml­i bi­r yer tutar. Tercüman-ı Haki­kat ve Sabah gazeteleri­nde yazar olarak karşımıza çıkan sonrasında İkdam’ı çıkarmaya başlayan Ahmet Cevdet’i­n bu gazetesi­ni­n “Her Gün Sabahları Neşr Olunur S­iyasi­ İlmî Türk Gazetes­id­ir” ­ibaresi­yle çıkması di­kkat çek­ic­id­ir.

Batılı manada i­lk tar­ihçi­ kabul edi­len Ahmet Cevdet Paşa’nın bu sahadaki­ eseri­ 12 ciltli­k Tar­ih-i­ Cevdet’ti­r.