YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Batı medeniyeti ile önce zaruretten doğan etkileşim, doğal olarak akabinde siyasi ve kültürel etkilenmeyi getirir. III. Selim’in askerî alandaki iyileştirme hareketi, II. Mahmut’la birlikte siyasi ve kültürel yapıyı da içine alan daha kapsamlı bir hâl alır. II. Mahmut
Dönemi’ni Osmanlı’da “medeniyet” düşüncesinin doğduğu dönem olarak ele almak gerekir.

II. Mahmut Devri’nde Batılılaşmanın hız kazanmasının nedenlerinden biri Avrupa’ya tahsil için giden öğrencilerin Batı medeniyetini yakından tanıma fırsatı bulmalarıdır. Bu öğrenciler, gelişmiş Batı medeniyetini bizzat görmüş, kültürel, siyasi ilerlemeye şahit olmuş ve Avrupa medeniyetini meydana getiren amillere dikkat eder olmuşlardır. İki medeniyet dairesini tanımış olmak, duygusal olarak hâlâ Doğu’ya ait olsa da sosyal ve politik meselelerde Batıyı örnek alan yeni bir aydın sınıfın oluşmasını sağlamıştır

Avrupa’da matbaayla birlikte kitap ucuzlamış ve bilgi geniş halk kitlelerine yayılır olmuştur. Sihir, büyü ve batıl inanışlar yerini akla bırakır ve bu da yeni düşünce dünyası demektir. Dolayısıyla çok rahatlıkla Avrupa medeniyetinin Doğu ile arasındaki farkı açmasının
temel nedeninin matbaa olduğu söylenebilir.

Osmanlı tebaası içinde epeyce gazete neşredilmektedir. Ancak Türkçe ilk gazete 11 Kasım 1831’de yayımlanmaya başlanan Takvim-i Vekâyi’dir. Resmî bir gazete olan Takvim-i Vekâyi bizzat II. Mahmut’un teşvik ve önerisi ile yayım hayatına başlar.

Takvim-i Vekâyi’nin yayımlanabilmesi için önce bir nezaret kurulur ve nezaretin başına Vakanüvis Esad Efendi getirilir. Takvimhâne-i Âmire isimli matbaada beş bin baskı yapılmaya başlanır. Kısa süre sonra gazete Osmanlı tebaasına daha iyi ulaşmak için düzenli olmasa da Arapça, Farsça, Ermenice, Fransızca, Bulgarca da yayımlanır. Fransızca nüsha olan Moniteur Ottoman Babıâli’nin Batı’ya kendisini duyurduğu bir organdır.

Ceride-i Havâdis’in Türk düşün tarihinde gerçekleştirdiği yenilikler şunlardır:
• İlk Türkçe -yarı resmî- özel gazetedir.
• Yaşanılan günlük siyasi ve sosyal hayata ait olayların yer aldığı ilk Türkçe gazetedir.
• İlk kez bir muhabir kadrosu kurulur.
• Devlet desteği alan ilk özel gazetedir.
• İlk yazar kadrosuna sahip gazetedir.
• İlk kez ilan yayımlayan ve gelir elde eden gazetedir.
• Ölüm ilanlarına yer veren ilk gazetedir.
• Edebî konuların kaleme alındığı ve edebiyatçılara kapılarını açan ilk gazetedir.
• Sermuharrirlik (baş muhabirlik) sistemini kuran ve sütunlarında yer veren gazetedir.

Geçmişte Avrupa ile ilişkilerde çok zaman askerî güçle elini sağlam tutmayı başaran Osmanlı, bu denge bozulduktan sonra Avrupa’yı daha yakından tanıma gayretinin içine girer. Bu da özellikle Hariciye içerisinde Türk ve Müslüman bir memur-bürokrat sınıfının ihtiyacını beraberinde getirir. Bu vesileyle 1821 yılında Tercüme Odası kurulur. Temel görevi resmî yazışmaları tercüme etmek olan kurum, zamanla bir diplomasi okulu hâlini alır.

Osmanlı modernleşmesini Tanzimat ile sınırlamak doğru olmaz. Daha uzun bir geçmişe sahiptir. Yine Osmanlı modernleşmesi başta Mısır olmak üzere diğer Müslüman ülkeleri de kapsayıcı ve onları da teşvik edici bir görünüm arz eder. Örneğin; Rusya’nın da Osmanlı ile aşağı yukarı aynı zamanlarda modernleşmeye başladığı düşünüldüğünde, Rus Çarlığı içindeki Türklerin dine karşı olmayan ama din dışı bir hayatın varlığıyla tanışmaları, kültür ve bilimde Batı’yı nirengi almaları ve yeni bir hayat tarzını benimsemeleri Osmanlı Türklerinden önce olmuştur.

Osmanlı’nın özellikle Ruslar karşısında almış olduğu yenilgi bir uyanış yaratır. Önce­likle askeriyeye kendi içinde nizam verme arayışının içine girilir. Kifayet etmeyince daha radikal kararlar almak zorunda kalan ilk padişah III. Selim olur. 1787-1792 ara­sındaki mücadeleden mağlup ayrılmak, III. Selim’i Batı’yı daha yakından takip etmeye sevk etmiştir. Nizam-ı Cedit her ne kadar bir yeni askerî teşkilat gibi değerlendirilse de aynı zamanda bir ıslahat çalışmasıdır. Kelime anlamının “yeni düzen” oluşu bile buna işaret eder

II. Mahmut Dönemi’ni Osmanlı’da “medeniyet” düşüncesinin doğduğu dönem olarak ele almak ge­rekir. Memurlara ve valilere maaş bağlanması, köy ve mahalleler için muhtarlıklar ku­rulması, erkekleri kapsayan bir nüfus sayımının yapılması, Posta Teşkilatı’nın kurulması, nazırlıkların kurulması, karantina sisteminin getirilmesi, pasaport alma usulünün ko­nulması, mülkiyet hakkının tanınması vb. pek çok ıslahat II. Mahmut Devri’nde yönün Batı’ya çevrildiğinin göstergesidir. Mekteb-i Tıbbiyye gibi Avrupa tarzı okulların açılması, Batı müziği dinlemenin serbestleşmesi ve ilk gazete Takvim-i Vekayi’nin yayın hayatına girmesi ise kültürel manada Batı’ya yönelişi ifade eder

Fransız Büyükelçiliğinin 1795’te çıkardığı Bulletin des Nouvelles ve 1796’da çıkardığı Gazette Francoise de Constantinople gibi gazeteler, Osmanlı sınırları içinde çıkarılan ilk gazeteler olsa da Osmanlı halkına doğrudan etkileri olmamaları sebebiyle önemli kabul edilmezler. Bu bakımdan Charles Tricon tarafından İzmir’de çıkarılan İzmirli anlamına gelen Smyrneen’i ilk girişim olarak değerlendirmek daha doğrudur.

1878’e kadar 2000 sayının üzerinde çıkan Takvim-i Vekâyi, bir iki senelik kesintiden sonra, 1890’dan itibaren yeniden yayımlanmaya başlar. 283 sayı daha çıkar ve sonra kapatılır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra 1 Eylül 1908’de yeniden yayın hayatına kaldığı yerden devam eden gazetenin adı 1920’de TBMM tarafından önce Ceride-i Resmiyye’ye, sonra da 1922’de Resmî Ceride’ye dönüştürülür. 2 Ocak 1928’den itibaren ise Resmî Gazete hâlini alır ve hâlen devletin aldığı kararların duyurulduğu bir kurum olarak görevini idame ettirmektedir.

İlk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahvâl, “gazeteciliğin pîri” unvanıyla anılan İstanbul Telgraf Müdürü Agâh Efendi (1832-1887) ve Şinasi (1826-1871) tarafından çıkarılır. 1860 Ekim’inde yayın hayatına başlayan gazetenin ilk 24 sayısı pazar günleri çıkmak üzere haftalık neşredilir.

Şinasi 1865’te Paris’e giderken gazetesini 260. sayıdan sonra Namık Kemal’e emanet eder. Henüz 25 yaşında olan Namık Kemal, Tasvîr-i Efkâr’ı 469. sayıya kadar aynı zamanda başyazarlık da yaparak idame ettirir. Namık Kemal’in Babıâli’nin öfkesini çeken ateşli siyasi yazıları, onun gazetecilik yapmasının yasaklanması ile son bulur. O da Avrupa’ya giderken idareyi Recaizade Mahmut Ekrem’e teslim eder. Bu durum bizi edebiyatın da gazeteciliğin de Tanzimat Dönemi’nde usta çırak ilişkisi içinde geliştiği sonucuna götürür.

Tercüme Odasının kurulmasından önce ise odanın görevini Divan-ı Humayun tercümanları görmektedir. 1821 Yunan İsyanı sırasında Divandaki tercümanların önemli bir kısmı Rum’dur. Rum tercümanlardan bazısının isyancılarla iş birliği içinde olduğu ifşa edilir. Birkaçı da idam edilir. Bundan sonra Rumlar devlet hizmetinde kullanılmaz. Tercüman ihtiyacını karşılamak için gayrimüslim tebaaya güvenmeyen Osmanlı, işi kendi bünyesi içinde kotarmak adına Tercüme Odasını kurar.

Tütüncüoğlu Mihail Naum (Hoca Naum)’un 1847'de aldığı tiyatro, 1859’da kurulan ve Güllü Agop'un satın aldığı Gedikpaşa Tiyatrosu ve Türkçe operalar sahnelendiği Aziziye Tiyatrosu Osmanlı'nın ilk tiyatroları arasında sayılabilirler.

Avrupa modern düzene geçiş sürecinde siyasal ve toplumsal pek çok deneyim yaşamıştır. Rönesans, Reform, hümanizm, coğrafi keşifler, aydınlanma felsefesi, Sanayi Devrimi, Fransız İhtilali vb. gelişmeler hem bir birikimin sonucudur hem de yeni deği­şimlere katalizör olur

Osmanlı’nın özellikle Ruslar karşısında almış olduğu yenilgi bir uyanış yaratır. Önce­likle askeriyeye kendi içinde nizam verme arayışının içine girilir. Kifayet etmeyince daha radikal kararlar almak zorunda kalan ilk padişah III. Selim olur. 1787-1792 ara­sındaki mücadeleden mağlup ayrılmak, III. Selim’i Batı’yı daha yakından takip etmeye sevk etmiştir. Nizam-ı Cedit her ne kadar bir yeni askerî teşkilat gibi değerlendirilse de aynı zamanda bir ıslahat çalışmasıdır. Kelime anlamının “yeni düzen” oluşu bile buna işaret eder

II. Mahmut Dönemi’ni Osmanlı’da “medeniyet” düşüncesinin doğduğu dönem olarak ele almak ge­rekir. Memurlara ve valilere maaş bağlanması, köy ve mahalleler için muhtarlıklar ku­rulması, erkekleri kapsayan bir nüfus sayımının yapılması, Posta Teşkilatı’nın kurulması, nazırlıkların kurulması, karantina sisteminin getirilmesi, pasaport alma usulünün ko­nulması, mülkiyet hakkının tanınması vb. pek çok ıslahat II. Mahmut Devri’nde yönün Batı’ya çevrildiğinin göstergesidir. Mekteb-i Tıbbiyye gibi Avrupa tarzı okulların açılması, Batı müziği dinlemenin serbestleşmesi ve ilk gazete Takvim-i Vekayi’nin yayın hayatına girmesi ise kültürel manada Batı’ya yönelişi ifade eder

II. Mahmut Devri’nde Batılılaşmanın hız kazanmasının nedenlerinden biri Avrupa’ya tahsil için giden öğrencilerin Batı medeniyetini yakından tanıma fırsatı bulmalarıdır. İşte bu aydın ve okuyan sınıf bir müddet sonra eylem adamı olarak karşımıza çıkacaktır. Kuşkusuz bunların arasında en öne çıkan isim Tanzimat Fermanı’nın hazırlayıcısı Mustafa Reşit Paşa’dır.