YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Nizam-ı Cedid Ordusu kurularak ıslahat çalışmalarına girişilmiştir.

1726

Sultan II. Bayezid

Müslüman nüfus özel matbaacılık faaliyetlerine girişerek gayrimüslim nüfusunun bu alandaki hâkimiyetini kısa sürede kırmıştır.

Takvim-i Vekâyi

Mehmed Ağa

Savaşlardaki mağlubiyetler

Nizam-ı Cedit Ordusunun kaldırılması

Mustafa Reşid Paşa

Takvim-i Vekâyi

Tercüme Odası

Damat İbrahim Paşa

Levni

Fatih Sultan Mehmet

III. Selim- II. Mahmut

18. yüzyılda Osmanlı’nın özellikle Ruslar karşısında almış olduğu yenilgi bir uyanış yaratmış ve öncelikle askeriyeye kendi içinde nizam verme arayışının içine girişilmiştir. Kifayet etmeyince daha radikal kararlar almak zorunda kalan ilk padişah III. Selim olur. 1787-1792 arasındaki mücadeleden mağlup ayrılmak, III. Selim’i Batı’yı daha yakından takip etmeye sevk etmiştir. Nizam-ı Cedit her ne kadar bir yeni askerî teşkilat gibi değerlendirilse de aynı zamanda bir ıslahat çalışmasıdır. Kelime anlamının "yeni düzen" oluşu bile buna işaret eder.

III. Selim döneminde başlayan ancak kendisinin yarıda bırakmak zorunda kaldığı askeri ıslahatları IV. Mustafa ve II. Mahmut devam ettirmiştir. Mühendishâne-yi Bahrî-i Hümâyûn (1773) ve Mühendishâne-yi Berrî-i Hümâyûn (1795)’un kurulması, Nizam-ı Cedit Ordusunun kurulması (1793), Yeniçeri Ocağının kaldırılması (1826) ve Âsakir-i Mansure-yi Muhammediye’nin kurulması (1826) gibi girişimler hep askerî alandaki gerilemeyi önlemek içindir.

1826’da Yeniçeri Ocağının kaldırılışı geçmiş askerî anlayışın terk edilip yeni, teknik ve Batı sistemine yakın bir orduya geçişin müjdesidir. Bu aynı zamanda Batı ile ilişkilerin ve Batılılaşma unsurlarının mecburen askerî alanın dışına da çıkmasını sağlayacaktır ve Batılılaşma yolunda zaman zaman engel teşkil eden bir kurumun ortadan kaldırılması yolun daha hızlı kat edilebilmesinin de önünü açar.

Batı medeniyeti ile önce zaruretten doğan etkileşim, doğal olarak akabinde siyasi ve kültürel etkilenmeyi getirir. III. Selim’in askerî alandaki iyileştirme hareketi, II. Mahmut’la birlikte siyasi ve kültürel yapıyı da içine alan daha kapsamlı bir hâl alır. II. Mahmut Dönemi’ni Osmanlı’da "medeniyet" düşüncesinin doğduğu dönem olarak ele almak gerekir. Memurlara ve valilere maaş bağlanması, köy ve mahalleler için muhtarlıklar kurulması, erkekleri kapsayan bir nüfus sayımının yapılması, Posta Teşkilatı’nın kurulması, nazırlıkların kurulması, karantina sisteminin getirilmesi, pasaport alma usulünün konulması, mülkiyet hakkının tanınması vb. pek çok ıslahat II. Mahmut Devri’nde yönün Batı’ya çevrildiğinin göstergesidir. Mekteb-i Tıbbiyye gibi Avrupa tarzı okulların açılması, Batı müziği dinlemenin serbestleşmesi ve ilk gazete Takvim-i Vekayi’nin yayın hayatına girmesi ise kültürel manada Batı’ya yönelişi ifade eder.

Osmanlı’ya matbaa, Johannes Gutenberg'in (1398-1468) 1447’de icadından neredeyse üç asır sonra İbrahim Müteferrika (1674-1745) ile gelmiştir. Müteferrika’dan önce de Osmanlı toprakları içinde matbaacılık faaliyetleri vardır ama ilk Türkçe kitap için 1726’yı beklemek gerekecektir. Yahudilerin 1494’te İstanbul’da Tevrat ve yorumunu bastıkları bilinir. Avrupa engizisyonundan kaçan özellikle İspanya Yahudileri (Sefarat), Selanik, İzmir, Edirne gibi şehirlerde matbaa faaliyetleri yapar. Bu matbaalarda Türkçe ve Arapça yasak olduğu için Yahudiler, Latin, Yunan, İspanyol ve İbrani dillerinde eserler yayımlayabilir. Yine bir diğer azınlık Ermenilerin ve Cizvitlerin de bu alanda faaliyetleri bulunmaktadır. 1726 yılında ilk Türk matbaası kuruluncaya kadar Türkçe kitap basılmamıştır. İlk Türkçe kitap ancak Lale Devri’nde Sultan III. Ahmet zamanında basılabilecektir.