YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Türkçe ilk gazete 11 Kasım 1831’de yayımlanmaya başlanan Takvim-i Vekâyi’dir. Resmî bir gazete olan Takvim-i Vekâyi bizzat II. Mahmut’un teşvik ve önerisi ile yayım hayatına başlar. Resmî de olsa bir gazetenin siyasi, askerî, toplumsal gelişmelerden halkı haberdar etmesinin halkın yararına olacağına dair kanaatini belirten sultan, böylelikle bir zihniyet değişiminin içinde olduğunu da gösterir. Gazetenin en büyük yararı ıslahat çalışmalarından halkı haberdar edip yayılmasını hızlandırmaktır. Hedef halk olduğu için II. Mahmut gazeteyi yayımlayacaklara gazetede kullanılacak dilin sade ve halk tarafından anlaşılır olmasını salık verir. Bu bakımdan Takvim-i Vekâyi dilin sadeleşmesi serüveninde ayrı bir öneme sahiptir.

Ceride-i Havâdis’in Türk düşün tarihinde gerçekleştirdiği yenilikler şunlardır:
• İlk Türkçe -yarı resmî- özel gazetedir.
• Yaşanılan günlük siyasi ve sosyal hayata ait olayların yer aldığı ilk Türkçe gazetedir. • İlk kez bir muhabir kadrosu kurulur.
• Devlet desteği alan ilk özel gazetedir.
• İlk yazar kadrosuna sahip gazetedir.
• İlk kez ilan yayımlayan ve gelir elde eden gazetedir.
• Ölüm ilanlarına yer veren ilk gazetedir.
• Edebî konuların kaleme alındığı ve edebiyatçılara kapılarını açan ilk gazetedir.
• Sermuharrirlik (baş muhabirlik) sistemini kuran ve sütunlarında yer veren gazetedir.

Agâh Efendi ile birlikte çıkardığı Tercümân-ı Ahvâl, Şinasi’nin gazetecilik mesleğinde tecrübe kazanmasını sağlar. Tercümân-ı Ahvâl’den sonra kendi başına çıkardığı Tasvîr-i Efkâr, bu yoldaki birikiminin bir neticesidir. Tasvir-i Efkâr’ın ilk sayısı 28 Haziran 1862’de yayımlanır. Başta haftada iki kez çıkan gazete, daha sonra haftada üç dört kez çıkarak yayın aralığını sıklaştırır. Tercümân-ı Ahvâl, ilk tecrübe olması sebebiyle teknik yönden epey kusurları olan bir gazete iken Tasvir-i Efkâr’la birlikte Şinasi, evvelki hatalardan sıyrılır. Teknikle birlikte içerikte ve gazetenin mizanpajında daha estetik bir hava hâkim olur. Gazetenin başlığından makalelerin adlarına kadar çeşitli puntolar ve süslü klişeler kullanarak gazetenin cazibesini artırmıştır. "Havadis-i Dâhiliye" ve "Havadis-i Hariciye" şeklinde iç ve dış siyasi gelişmeler ayrı bölümlerde haber edilmiştir.

Ziya Paşa ve Namık Kemal’in dostluk ve yoldaşlığının sembollerinden biri olan Hürriyet, bu ikilinin Londra’da çıkarmaya başladığı ve edebiyat tarihine "ihtilal gazetesi" namıyla ün salan gazetedir. 29 Haziran 1868 tarihli ilk sayısı ile yayın hayatına atılan Hürriyet, 63. sayıya kadar Namık Kemal ve Ziya Paşa tarafından Londra’da çıkarılır. Namık Kemal’in ayrılmasının ardından Ziya Paşa gazeteyi yayımlamayı sürdürür. Ali Suavi’nin 20 Ocak 1869 tarihli bir yazısının Âli Paşa’nın öldürülmesini teşvik edici bulunması, İngiltere macerasının sonu olur. Ziya Paşa, Cenevre’ye kaçar. Gazeteyi de 89. sayıdan itibaren burada çıkarır. Tam yüz sayıyı geride bıraktıktan sonra yayın faaliyetine son verir. Ziya Paşa da Namık Kemal de İstanbul’a dönerler. Hürriyet gazetesinin Türk düşünce dünyasındaki önemi, Meşrutiyet rejiminin getirilmesini hedefleyen makaleleriyle haberden çok fikir ağırlıklı bir gazete olmasıdır.

İlk Türk Opereti Dikran Çuhacıyan’ın Arif ’in Hilesi eseridir. Bunu Kemanî Haydar Bey’in Pembe Kız’ı takip eder.

Osmanlı’nın özellikle Ruslar karşısında almış olduğu yenilgi bir uyanış yaratır. Önce­likle askeriyeye kendi içinde nizam verme arayışının içine girilir. Kifayet etmeyince daha radikal kararlar almak zorunda kalan ilk padişah III. Selim olur. 1787-1792 ara­sındaki mücadeleden mağlup ayrılmak, III. Selim’i Batı’yı daha yakından takip etmeye sevk etmiştir.

Müteferrika’dan önce de Osmanlı toprakları içinde matbaacılık faaliyetleri vardır ama ilk Türkçe kitap için 1726’yı beklemek gerekecektir. “Matbaanın Avrupa’da ilk kullanılma­ya başlandığı anlardan itibaren Türkler tarafından bilindiği, olumsuz bir karar vesilesiyle de olsa, Sultan II. Bayezid’in bunu yasaklayan 1485 tarihli bir fermanı dolayısıyla, anla­şılmaktadır”

Yahudilerin 1494’te İstanbul’da Tevrat ve yorumunu bastıkları bilinir. Avrupa engizisyonundan kaçan özellikle İspanya Yahudileri (Sefarat), Selanik, İzmir, Edirne gibi şehirlerde matbaa faaliyetleri yapar. Bu matbaalarda Türkçe ve Arapça yasak olduğu için Yahudiler, Latin, Yunan, İspanyol ve İbrani dillerinde eserler ya¬yımlayabilir. Yine bir diğer azınlık Ermenilerin ve Cizvitlerin de bu alanda faaliyetleri bu¬lunmaktadır. 1726 yılında ilk Türk matbaası kuruluncaya kadar Türkçe kitap basılmamış¬tır. İlk Türkçe kitap ancak Lale Devri’nde Sultan III. Ahmet zamanında basılabilecektir.

İstanbul’da William Churchill adlı bir İngiliz’in devlet teşvikiyle 1840 yılında çıkarmaya başladığı Ceride-i  Havâdis gazetesi ikinci Türkçe gazetedir. Devlet teşvikiyle yayımlandığı için yarı resmî bir yayındır. Ceride-i Havâdis’in Türk düşün tarihinde gerçekleştirdiği yenilikler şunlardır:

Gerek Haçlı Seferleri­yle ve gerekse tersi­ne Vi­yana Kuşatması gi­bi­ Batı’ya akınlarla Avrupa i­le -yüzeysel de olsa- b­ir ilişki kurulmuşsa da Batı’dak­i si­yasi­ ve kültürel gelişmeler­i yakından taki­p edecek deri­n b­ir ilişki oluşmamıştır. Karlofça Anlaşması (1699) ­le başlayan toprak kayıplarının, Kırım’ın bağımsızlığını elde ettiği­­ Küçük Kaynarca (1774) ­ile devam etmesi­, ardından Edi­rne Antlaşması (1829)yla Yunani­stan’ın bağımsızlık kazanması, Osmanlı’nın di­kkati­ni­ kendi­ne karşı bi­r süredi­r gali­bi­yet almakta ve üstünlük kurmakta olan Avrupa’ya çevirmiştir.

III. Sel­im’i­n yarıda bırakmak zorunda kaldığı askerî ıslahatları IV. Mustafa ve II. Mahmut devam etti­ri­r. Mühendi­shâne-yi­ Bahrî-i­ Hümâyûn (1773) ve Mühendi­shâne-yi­ Berrî-i­ Hümâyûn (1795)’un kurulması, N­izam-ı Cedi­t Ordusunun kurulması (1793), Yeni­çeri­ Ocağının kaldırılması (1826) ve Âsaki­r-i­ Mansure-yi­ Muhammedi­ye’n­n kurulması (1826) gi­bi­ gi­r­işi­mler hep askerî alandaki­ gerilemey­i önlemek iç­indi­r.

Müteferr­ika matbaasında basılan i­lk ki­tap 1729 yılında ­iki­ ci­ltli­k Arapça-Türkçe bi­r sözlük olan Vankulu Lügat‑i’di­r. Daha sonra Kâti­p Çelebi­’ni­n Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr (Deni­z Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan) basılır.

Türkçe ­ilk gazete 11 Kasım 1831’de yayımlanmaya başlanan Takvim-i Vekâyi’dir.

İstanbul’da Wi­lli­am Churchi­ll adlı bi­r İngi­li­z’i­n devlet teşv­ik­iyle 1840 yılında çıkarmaya başladığı gazete Ceride-i Havâdis ‘tir. Bu gazete iki­nci­ Türkçe gazetedi­r. Devlet teşv­ik­iyle yayımlandığı i­çi­n yarı resmî bi­r yayındır.